Ordliste

vere ureinsleg med maten, fare stygt med maten

Gútungan kóme heim'tt'e, hólsoltne, sette sikkå innat bóræ å bafsa å åte.

leike hardhendt (ikkje berre med snø)

Inkji bakast sossa bonn, di mòge 'kji vère harde mæ kvorairne itt di stròke!

1. snøbake
2. bake (berre bruka om flatbraud og lefser)
3. jule opp
Sjå også snjóbake.

1. Nò ska' eg bake deg! 'An varte baka så ti'.
2. Hèv' du baka ti' jóle?
3. Jón baka 'an Ånund fælt ti' i gjår.

rygge
Sjå også òpe (V) og hòpe (H).

Eg bakka beint på a stórt tré. Da bakka sikkå for å sleppe dei hí fram, i kǿæ.

lesse mykje bak på td ei kjerre
Sjå også bakleste og framlesse.

Du må inkji baklesse sossa, for då lypter det frammi.

baksparke (om hest)

Merrí 'ass Pål va' så fæl ti' bakspenne, an måtte passe seg fysst an gjekk attenat 'enni.

bråke, ståke, sjaue med mangt

Èlí va' fæl ti' baldére, men fekk gjårt líti.

1. skitne seg til
2. søle (med td vatn)
Sjå også bals, balsen og bals'e.

1. Knút balsa helst'e ti' den nýi dressen.
2. Inkji balse nå sossa mæ vatnæ, Bóa.

"gå på tverke", vere uheldig

Det banglast tídt for 'ó Gjermund.

kome bort, "gå på tverke"
Bruka i uttrykket bangle ti'.

Gognin bangle mæ slurv å úvýrskap.

lage avkok av bork for å barke skinn
Sjå også beite og barkekjèr.

Stúteskjinní plag' eg barke ti' skóleir.

plaske i vatn, plaske med vatn

Ungan basa fælt mæ vatnæ i dei stóre ollunn. D'æ helst'e tvó-tríåringa som base.

drikke og feste

Ånund kjæm'e inkji i dag, 'an æ heimi å bassar.

1. få fordel av
2. til fordel for

1. I arbei' batar jamnast'e den som æ sterkast'e.
2. Den handelen eg gjår' i dag bata meg líti.

heilast

'U ha' a sår som alli ville batne.

gå eller vasse i laus snø eller tungt snøføre
Sjå også bauten og bauti.

Mi bauta ti' langt på lærí. Èg gjeng'e fyri å bautar, å Bóa kjæm'e etti.

1. be
Sjå også bǿn.
2. invitere

1. Mamme ba' meg om å inkji vère så sein'e i kveld. 'An ba' ti' Gud om at det måtte gange da godt.
2. Marí ba' meg ti' middags om sundagjen.

gjere bein, rette ut
Sjå også beinke (V) og beikk'e.

Da finge a gravemaskjín ti' å beikke vègjen. Nò beikke 'kji fókk spíker lenge'.

gjere bein, rette ut
Sjå også beikke (H) og beink'e.

Da finge a gravemaskjín ti' å beinke vègjen. Nò beinke 'kji fókk spíker lenge'.

setje beksel på hest

'An beisla hesten å rei' avgari sǿigjænom.

1. skjenne, bruke munn
2. kortspel (eit spel heitte "beit")

1. Bjørgúv å Gunnår vår' fæle ti' beitast.
2. Nò som mi hav' gód tíd i kveld; sku mi beitast?

1. preparere skinn med salt og alun
2. beite; om dyr
Sjå også barke.

1. An treng'e mykji salt itt an vi' beite stóre húi. 2. An ska' alli beite plent glèrsnautt.

renne sterkt

Tårun bekkja å runne né'ive kjakan.

1. rope høgt
2. gråte høgt
Sjå også bèl'e, illbèle, belje og våle.

1. 'An va' fudd'e, å bèla som enn stút'e.
2. Anlaug bèla heile nóttí.

frie
Sjå også béli, bélegút'e og bélevand'e.

Tjógjei ha' mæ si an bélegút'e ti' béle fyr' seg.

1. rope høgt
2. gråte høgt
Sjå også illbelje, bèle og våle.

1. 'An belja så mi høyre det alt heim'tt'e.
2.Gúten belja å skreik då 'an datt å sló seg.

kaste bendlane på same tid når to personar ville kappast om å skjere korn fortast med sigd

Mi ville bendlekaste, å sjå kvæ som va' skjótast'e ti' skjère.

1. bere (av garde)
bruka i uttrykket bèrast fyri
2. få tanke om (av fyrebó)
3. herje, bråke

1. Kòri berst det av mæ di i dag?
2. Det barst fyre mi at 'an kåm ti' å druknast.
3. Nò mòge di inkji bèrast så fælt!

1. bere
2. bruka i uttrykka å bère ned og bère fyri.
3. kalve (om ku)
Sjå også kåme ti' og drabbe.
4. når snøen / isen er så fast / sterk at ein ikkje søkk / trør igjennom
5. stemne, gå, føre i ei viss lei
6. ha på seg t.d. kledeplagg, våpen o.l.

1. Gútungjen va' så tròta at fair 'ass laut bèr' 'an seiste bakkjen.
3. Nò hèv' kjýrí drabba så lengji at 'u må vel bère snart.
4. Det æ léttfǿrt itt skaren bèr'e.
5. Det bar så fórt avbakkt, at eg rokk alli å skjóte fyrr'ell reissdýrí gladdi.
6. Det va' vanleg å bère nív'e ti' rétte klæi førr'e.

1. verte snøberrt; bruka berre i eintal
2. gjere synleg (td tenner)

1. No sér eg det fèr'e ti' å berke i bakkó. Det hèv' berka godt i dag.
2. 'U berka tanngaren.

leggje stål på jern, t,d. på hestesko

Sméen berrstæler for å styrkje jinni.

verte friskare

Eg va' krímsjúk'e i a vike, men no hèv' eg besna.

vibrere, dirre

Luftí bibrar denné kaldi morgónen.

1. vente
2. når ein har ete mykje mat slik at det vert lenge til ein vert svolten att
3. når hesten / merra er i brunst
Sjå også hestegalen.

1. Mi vi alli bíe på 'an, mi reise barre ti!
2. An bíar lengji ette an gó'e dògúr'e.
3. Eg sér at merrí bíar, for 'u æ så vrong å ústýrlèg.

slutte, halde opp med

Du lýt bigjève mæ røykjingjinn, Bóa! Du må inkji bigjève å syngje, Òlâv!

byrje

Ko, hèv' du bigjynt mæ brillu!

sjå nøye på

Gútan vorte så biglódde si' da gjinge så rart klædde.

gjere narr av

Eivind bigrein 'an Ånund fordè 'an ha' fare gali.

passe på, take vare på

Eg hèv' 'kji róm ti' bihytte alt. Kòsi sku mi bihytte detti?

farge svart

Eg held'e ti' i kjeddaræ å biksvårtar gåni mitt.

få, få tak i

Kòri hèv' du bikåme dei greie leirstivlan?

1. binde
Sjå også bendi.
2. bruka i uttrykket binde í.

1. Inkji bitt hesten i brunnsråtâ! Bindi strottan nòkå hardare!
2. Torjús batt í an nýslípa ljår'e, men stei'hoggje a líti bil ett'å.

tappe bjørkesaft frå bjørk
Sjå også birkji og renne birkji (H)

stire med stor interesse, undre seg

Da bísna at alli Òlav øyelâ seg, som 'an martéla seg ti'.

bysse i svevn (om born)

Itt 'an hèv' det ampi, æ det hǿgt å have 'æ Góme ti' bisse bonnó.

tale utydeleg, med noko attknipen munn

'An bjusa å tala så eg høyr' alli ko 'an sa.

sprengje stein ved å leggje dynamitten på steinen, utan å bore hol

Stundom kan an vèr' heldig'e mæ å bjynne, men jamt kan det vare mislykka.

tale fort og utydeleg

'An bladra å tala så eg skjø̀na 'kji ko 'an sai.

1.smelle, skyte, kaste td snøball
2. arbeider og strever med liti framgong

1. Da blaka å skute.
2. da blaka med dessa buinn men det tottest alli mone a grand

breke, lyden som sauen lagar
Sjå også blækte og blarr'e.

prate tull

Hakji blasa å rǿa.

1. plaske i vatn; t.d. i badekar eller ute
2. rote i papir eller aviser slik at det vert mykje lyd

1. Ungan tótte så gama blaskre i vatnæ mæ da lauga sikkå.
2. Du tar 'kji blaskre sossa mæ avísunn; mi sjå på fjernsýn!

1. velje
2. bla; t.d. i ei avis eller bok

1. Eg hèv' blétt mi út stórvaksi timr ti' dei nýe húsó mí.
2. Eg hèv' blétt fórt igjænom Sætisdǿlen.

1. blinke, merke tre som skal hoggast
2. slå inn i romet gjennom omnen (om vind)
3. slå, kaste
Sjå også blekk'e.

1. Skógbrúkssjæfen blekkte i tynningsfeltæ i Kanalíinn.
2. Det æ leitt fysst det blekkjer i omnæ.
3. Der va' så svikhålt, å så blekkte det meg 'å ryggjen, så eg sló meg i hòvúdi. Eg blekkte út a glasrúte.

verte blid att

Borgjill blídkast då 'u høyre at dèt Svein ha' sagt va' 'kji vóndt meint.

gjere blid, gjere blidare
Sjå også blidke seg.

Det blídka 'an fælt då 'an såg 'an ha' vunni i Lóttó.

1. glitre
2. vondt å sjå på, t.d. urolege, sterke fargar

1. Det blidrar så i vatnæ.
2. Det blidra i augó, det va' så blonk a sól å så kvít'e snjór'e.

bleikne

blinke, glitre

Det blikrar i lauvæ.

årelate

Fyrr' i tí'ínn blódhoggje da fókk som råd mót mange sjúkdóma.

få blod på seg

Det æ lyksi ti' bló'ge seg itt an slaktar.

når snøen vert våt og blaut så ein søkk igjennom, snøen "ber" ikkje lenger, dette skjer på vårparten; bruka berre i eintal 

Det blòta så fælt at mi lute snú. Å blòte æ nòkå som snjóren gjèri, å blotne æ nòkå som mýrí gjèri.

tale utydeleg med lite open munn

'U bludra så lågt at eg høyre alli ko 'u sa. "Inkji bludr sossa, tal så eg høyrer ko du sei!"

tale fort og utydeleg

Du må 'kji bluse sossa, eg forstend'e 'kji ko du seii.

drikke mykje og fort; for å sløkkje tørsten

'An blægja å drakk så eg tenkte 'an kunna var' ýlen.

breke; gjeld sau
Sjå også blarre.

Det må vère nåkå gali, for sauen hèv' blækta i heile dag.

bruke bløyg'e for å kløyve tre på langs

Du lýt nóg bløygje denné branden for å få kløyv 'an.

1. bløyte, væte
2. gjere rørd

1. 'U bløytte si brau å stelte si biti mæ smø̀r å ost'e.
2. "'Er æ inkji nåkå som bløyter som féla", sa spilemannen.

1. ståke med, skuve på, gnu
2. bruka i uttrykket bòke seg fram.
Sjå også bòte.

1. Da bòka ti' da finge det ti'.

1. hovne opp
2. leggje på seg

1. Fysst an hèv' kusmâ, då bolnar an opp i kjakó.
2. An hèv' létt for å bolne opp disom an sit'e mykji å èt'e godt.

1. byggje husmur
2. borge
3. stadfeste

1. Vorte di færige mæ å borge ti' ell'úsæ?
2. Denné bílen hèv' eg borga mi.
3. Detta kan eg borge på at æ satt!

vere utolmodig, vere drivande, vere brå

Du må 'kji bradde, mi ljóte have tí' ti å stelle åkkå. Gýró braddar oppi så tí'legt om morgónen. Ein som inkji kan bíe ti' tí'í kjæm'e, å lýt vère fyre aire, han braddar. 'An braddar oppi så tí'legt.

falle i auga (td skarpe fargar)

Løyesaumen bramar, der æ så mange véne liti å týdeleg mynstr.

1. veikje, sprekkje, knekkje
2. bryte, vri
3. Bruka i uttrykket å branke ísen.

1. Eg datt å sló meg i sía, eg æ ræd'e eg hèv' branka bein.
2. Eg snåva i a grein, så at eg branka vístri okla mitt.

1. lodde med kopar og massing, slaglodde
2. steikje i panne

1. Den eine silesýa æ sund'e, så eg lýt brase æ.
2. Gunnår brasa å steikti.

gjere breiare (helst bruka om veg)

Da halde no på mæ å breidke vègjen oppi Garan.

Jamne graset utover marka, med rive. Når ein slår graset med orv vert graset liggjande delvis i haug. Å slå gras med stuttorv var tungt arbeid og var mannsarbeid. Å "breie" var som regel kvinnearbeid.
Sjå også substantivet breie.

Ei jente breidde ette tvei slåttekara. Breislejentâ brúka jamt mufla fysst 'u breiddi.

breie utover
Sjå også breiskle si og breisklen.

Om morgónen, itt an hèv' rise opp, lýt an breiskle fyddâ ette si.

1. gjere seg større, bruke meir plass enn turvande
2. "ta mykje plass" og vil vise seg
Sjå også breiskle og breisklen.

1. 'An breiskla si så at eg fekk inkji sitje innmæ 'an.
2. 'An breiskla si å tala heile tí'í, så ingjen aire finge kåme ti'óri.

spreie frø jamt utover (oftast for hand)
Sjå også radså.

Fórnæpun kan an breiså itt da sku' beitast út'å åkræ.

hårlaget losnar under søylefótó (Om hest som går lenge med tyng kløv og ikkje får lufte seg. Sveitte og varme kan føre til at hårlaget losnar og det kan verte varig skade. Er støylsreisa lang kan ein måtte ta av kløva og lufte hesten på halvvegen)

Då da kóme å' støyli ette dei heite å tunge reisunn, å tóke av klyví, såge da at hesten ha' brunni unde trýgjâ.

skrive brev til kvarandre

Sku mi brevast?

bremse
Somme seier "bremse" eller "brymse"

Torbjør ville brimse, men brimsun tóke alli, å 'u laut kaste si av sykkelæ i dei bratte bakkâ.

skiljast (når mjølka skil seg ved tilsetjing av syrna mjølk eller osteløype)

Fysst mjåkkjí hèv bròtest, kan an sjóe æ ti' gumb'e. Mjåkkjí va' så súr at 'u brautst.

1. bryte
2. smelte i elv eller vatn (om is som vert broten opp; slik at det vert ope vatn)
3. plage

1. "Brjót 'kji av ríveskapti fysst du brúkar det sossa!"
2. Nò fèr'e ísen på åne ti' brjóte.
3. Det va' syndetrègji som braut 'an Haddvår.

lyne; bruka berre i eintal
Sjå også veileike.

Det va' harlegt dèt det brjåddi. Det brjådde fælt fyrr'ell tóra sló.

rive av groane på poteter
Sjå også brodd'e og brydde.
Somme seier "take broddan".

Tårål va' så svårt'e 'å hondó; 'an ha' brodda eplí.

gå og ete bjørkeknuppar (om rype som et bròm)

Eg såg rjúpun mæ da bròma i dag, oppi líinn.

velte på noko tungt med eit bròt

Mi ljóte vèr' tvei ti' bròte denné steinen hít i røysí.

1. drive ein gard
2. bruke
Sjå også brúkari.

1. Torkjell hève brúka på mange gara.
2. "Brúkji viti, bonn, tenkji dikkå om!".

1. vere i brunst; bruka om hanndyr som lagar lydar
2. fare i risskog i vårknípâ

1. Då eg va' i skógjæ, høyre eg nåkå rare lýda, det måtte vère a dýr som brunda.
2. Æ an plent fórlaus'e, lýt an brunde.

rasle (td med papir)

"Inkji bruskl sossa mæ avísunn, eg høyre alli ko da seie i radióæ!"

setje broddar under skosolane
Sjå også det andre verbet brydde.

Dreng brylte allstǿtt opp a skópar ti' vetræ. Fysst det æ glèrungjen, æ det viktig å brydde skóne. Nò ljóte mi brydd' åkkå godt i desse hålkâ. Æ det svikhålt, lýt an brydde seg.

1. spire, om korn og andre vokstrar
2. take av groane på poteter (bruka sør i Valle)
Sjå også brodde og det andre verbet brydde.

Konni hèv' brydda i åkræ nò. "Det bryddar strå, det sveller knupp."

tale høgt og kvasst

Bjynn brylla så hågt å vóndsklegt at ungan vorte ræde.

gje husdyra drikke

Det æ greitt mæ drikkekar, så slepp'e an å brynne.

skryte

Mange rugge kara brýsta inkji mæ styrkâ sí.

1. hogge kjøtstykke til middag (med brythogg)
2. leggje i gryta

1. Det va' helst'e mannen i húsi som brytja kjø̀t.
2. Gýró brytja n'i grýtâ sòden massi kjø̀t, for mi våre så mange denné sundagjen.

smelte
Sjå også bråne.

Itt an kjæm'e på heií å inkji hèv' vatn, lýt an bræ snjór'e. Ska' eg bræ detti smø̀ri? Birgjitt Ròtunn brædde kvåe for ungan, 'u va' så grei å spørje itt mi ha' skrapa kvåe. Å bræ tåg gjåre mi i slaktingjinn.

brøle, rope høgt

Fyddebassan bræla fælt då da gjinge framom åkkå.

1. steikje (med mykje feitt)
2. bruka i uttrykket bræse seg ti'.
Sjå også substantivet bræse.

1. Gunnår bræsa å steikte si kjø̀t i ponnunn.

1. tilsetje syrna mjølk eller osteløype for å få ostemassen til å skilje seg
2. gå eller køyre som førstemann i nysnø
3. brøyte snø

1. Eg vi' stelle mi haglette av feskjí mjåkk, å då lýt eg brøyte mæ nåkå líti súrt.
2. Vi' dú Òlav brøyte, som hèv' dei breiaste skjíne.
3. Eg hèv' inkji brøytt mykji i vèt'e.

døy brått (td i ulykke)

Da finge a sjokk då den lisle jentâ brådǿi.

smelte, tine
Sjå også bræ og verbet tíne.

Smø̀ri brånar i varm'e graut'e. Snjóren brånar i túnæ nò.

1. gjødsle (husdyrgjødsel)
2. spreie husdyrgjødsel ut på åkeren om våren
3. spreie husdyrgjødsel frå mittingjinn på støylen før ein reiste heim om hausten

1. An lýt búe godt ska' an få gó' avling.
2. Papa kjøyre lórt'e, å mi hí búa.
3. Adde våre mæ å búa på støylæ.

slengje, føykje

Tårål va' så vónd'e at 'an bufsa bókjí n'i veggjen.

1. ete opp resten av maten før ein reiser heim frå støylen
2. gjere seg ferdig med eit arbeid (og rydde skikkeleg opp etter seg)

1. Itt mi búhaga, kunna mi mest'e var' for mette.
2. Nò hèv' eg plent búhaga ette meg!

1. skuve, slite tungt
2. i ferd med å verte

1. "Sku' mi prǿve å buke denné steinen útom vègjen?", spúre Torgrím.
2. Det bukar seg ti' úveirs nò.

streve

Mi buldra fælt mæ å flytje di stóre treskjeverkji på trandó.

1. riste opp kvílebòsi
2. lyden ein får ved å riste eller bla i td avispapir

1. Mæ same mi kóme at støyli laut mi buskle opp kvílebòsi.
2. Du må 'kji buskle sossa mæ âvísunn fysst eg vi' høyre nýhendí i radióæ!

søle, misse noko

Då tóreflóne kåm, busma mi fælt då mi sille få inn høytti.

kutte tømmerstokk eller vedstrange i høveleg lengd
Sjå også butte seg.

Stokkjen va' så tung'e at mi vorte nøydde ti' butt' 'an i tvei for å greie å drag' 'an fram. Stokkan vorte butta ette koss da vår' vaksne.

kome borti noko og skade seg noko
Sjå også butte.

Dynní va' så låg at eg butta meg i blèsa så eg såg sjynnu.

1. stelle med
2. verte betre (om veret)

1. Eg byrta mæ det ti' det fór ti' brenne.
2. Eg trúr det byrtar seg opp'tt'e.

"strø rundt seg" når ein arbeider med td høvel eller annan reiskap

Du må 'kji byse sossa; sóp opp'tt'e spækjin ette deg!

strø sagflis eller mose e.l. på liggjeplassen for buskap
Sjå også bòs.

Itt húsdýrí få mat'e mæ mykji væte í, lýt an bysje godt fyr' da, så da få liggje tjurrt.

børste (med børste eller hender)

Bysti av dikkå snjóren førr'ell di kåme inn i stògâ!

1. grense til kvarandre
2. dele, skifte
3. handle utan mellomlegg
Sjå også býti og býte si.

1. Dei tvei bǿndan býtte mæ Hamrebekkjen.
2. Sku mi býte sèt? Da býtte sikkå reisskjø̀ti ette jaktí.
3. Sku mi býte i níven, å dú fær klokkâ?

dele ein ting mellom to eller fleire; bruka berre i fleirtal

Mi vi' býte åkkå a sǿtepli.

1. tette med skjåskjinn (td ein holk med væske i, som skulle fraktast på hesterygg eller mannerygg)
2. kome til botnar
Sjå også bytni.

1. An lýt bytne så det vare tétt.
2. Dublungjen bytnar for tí'leg i hòlæ!

1. drage belgen (trekkspel, orgel, i smie m.m.)
2. drepe
Sjå også bæg'e.

1. Dei gamle trǿorgelí som an laut bæge mæ fótó vorte kadda for "salmesykkel". Eg hève vòre mæ å bæga i smidjunn.
2. Flí mi flugesmikkjen, så ska' eg bæge denna flugâ!

flå skinnet av eit slakt utan å krossriste (for å få det av heilt, td når skinnet skal brukast til mjø̀lhít)

D'æ ingjen som hèv' brúk for å bægflette slakti lenge'.

avverje

No bægjer úlykkâ av!

drikke mykje og fort (samanhengande, store slurkar)
Sjå også bæse og lemje.

'An bægja å drakk å varte alli útysst'e.

1. geita bæktar (t.d. for å rope på kjeet sitt)
Sjå også mækre.
2. grine

1. Høy' koss den eine gjeití bæktar!
2. Nò kan du bækte å gríne ti' du leiest!

betrast

No æ det så 'an hèv' fare ti' bærast, Danil. Mi have sète mang an dag'e å venta på at veiri ska' bærast.

drikke fort og mykje
Sjå også bægje og lemje.

'U bæsa å drakk ti' 'u va' útysst.

1. lage bås for husdyr
2. bruka i uttrykket bæse biti.

1. Eg lýt bæse i fjósæ.

be om, tigge (bé'e si)

Hèv' an alli nòkå ting lýt an barre bǿne si.

arge seg opp; ofte for å utfordre ein annan; gjeld både menneske og dyr

Pusi bǿste seg då 'an såg den stóri hunden.

1. Når td kyrne vil stangast, legg hovudet på sida og ned mot jorda, ser sinna ut og vil "varsko" at no vert det snart alvor (stanging).
2. unngå augekontakt (fordi ein ikkje kjenner seg vel i situasjonen)
Somme bøyer ordet med a-ending; bøylar, bøyla, bøyla.

1. Da bøylte sikkå, dei som ville vère garsjagari.
2. Eg veit 'kji ko det æ 'u gjeng'e bøyler seg fyri.