Ordliste

utan stans

Mi kvílde 'kji ti' nóss, men héle det i eitt ba' ti' mi vår' færige. Da héle det i eitt ba'.

køyredoning til tømmerkøyring

Koss an babb'e såg út vite mi alli no leng'e.

rygg

Ånund laut 'å bakji for 'ó Såvi.

ryggsida på brjóstdúkjen, gråkuptâ, rundtrøyâ og blåkuptâ (i setesdalsbunaden)

Bakblòkâ 'å brúsdúkjæ æ av kvítt vallmål.

ryggsida på genser eller jakke
Sjå også frambul'e og bul'e.

Der æ åtteblarósu på bakbulæ.

terreng som vender mot nord (avsǿlt)

Sauin halde sikkå mykji i bakhoddó seinhaustis, dèr æ grǿnaste grasi.

bagasjebrett bak sal eller sete på sykkel eller motorsykkel
Somme seier "bèrari".

Førr'e sykla mi mæ jentó att'å bakkbèraræ ell' på teinæ.

bakksag

Bakkesagjí æ fíntanna, stutt, mæ breitt blad.

Bakken, gardsnamn både i Valle og i Hylestad.

Tarjei Bakkâ búdde på Rysstad.

1. bakke
2. knivsbakke

1. Da løypte jamt på rattkjåkkji néd bakkjen.
2. Eg nattar på bakkjen itt eg vi kløyve a véeskjíe mæ nívæ mí.

bruka om når vatnet når opp i fjørene på kvernkallen og denne dreg med seg vatnet

Æ det fæl'e flaum'e i åne, kan det vare bakkvatn, så kvinnekadden svív'e i vatn å gjeng'e tungt.

band til å feste ei ryggbør på ein bakmeis'e

Bakmeisbendi laut vèr' langt for at an kunna binde býrí støygt om 'u va' mykji i vavi.

spesiell ryggmeis av tre

Svein batt hókkjen på bakmeisen å reiste 'å støyli.

stokk til å sveipe renninga omkring (med spildrer i mellom)

den bakare del av hesteselen

Baksilen trengst for at hesten kan halde imót fysst det bèr'e útfyri.

hestereiskap som ein fester bak framslodda slik at ein kan køyre lange ting utan at dei kjem nedpå marka
Sjå også framslodde og slodde.

Eg lýt setje på baksloddâ, for eg ska' kjøyre nåkå lange stokka.

Stamnen attarst i ein slede (høyskógsslé'i)

Bakstamnen va' bunden fast mæ hekkun, å framstamnen líkeis.

Spesiell bordplate som vert nytta til å bake flatbraud, lefse m.m. på. Bordplata har ikkje faste føter, men vert bygd opp til passeleg høgde med stolar, benker o.l.

An gó'e bakari lýt have a godt bakstrebórd.

full arbeidsdag for to bakarar (dei skulle då bake 9 tjug, altså 180 leivar)

D'æ lengji å sitje an bakstredag'e ti' endis.

tunn og flat trereiskap til å snu leiven med (når ein bakar flatbraud eller lefse)

Bakstrefløygjen min æ femåsjauttí centiméter, å plent úmisselèg'e itt an bakar.

"flatbraudhelle" av stein

Bakstreheddun vorte nóg helst'e brúka 'å heiinn.

kjellarrom der ein bakar flatbraud, lefse m.m.
Sjå også eplekjeddari, kjeddari, kjeddarlæm'e og kjeddartropp.

Det høyrdest an jamn'e dúr'e frå bakstrekjeddaræ.

kvinne som bakar

Bakstrekånun hav' lang'e dag'e, frå seks om morgónen ti' sjau om kveldi, å då hav' da baka níe tjug. Eg vi' néd i kjeddaren ti' bakstrekånó mæ mat'e.

mjøl til å bake flatbraud eller lefser av; bruka berre i eintal

Bakstremjø̀li æ mali av kveiti.

stort uthola tretrau til å kna deig i til flatbraud

Bakstretrògji va' laga av eitt tréimni.

ved til baking av flatbraud (ca 60 cm lang, småkløyvd, og med liten brennverdi)
Sjå også vé'e.

År 'ell anné "fillen vé'e" varte gjinni brúka som bakstrevé'e.

oval balje, av metall, tre eller plast
Sjå også balje og sår'e.

Då eg va' lítí, tvó eg meg i hovdæ i a bal.

oval balje
Sjå også bal (V).

Småunga líke å skvasle i a balje.

trollbær

Ballblóman vakse i heimejóræ.

søl; bruka berre i eintal
Sjå også balse, balsen og bals'e.

Det kan vère nåkå fælt bals å arbeie i vègeveitu.

person som er fæl til å skitne seg til
Sjå også balse, balsen og bals.

Lisle-Bóa æ enn fæl'e bals'e, 'an hoppar allstǿtt i søyledammó.

bråk, skjenn

Det varte slig balúr'e då ungan ha' stòli.

banane

Bananun våre ivemogne, men inkji útskjemde.

1. band, snøre
2. vidjeband ("bindingen") på eldre ski

1. Mi have mange gamle bond (ljódbond) heimi.
2. Skjítti brast unde bandæ.

knivjarn med to handtak, rett eller litt krumt, bruka til lafting eller skaving av bork

Bandeníven æ a hǿgt reiskap.

ein stein som er for stor eller ugrei og som dermed hindrar samanbinding av steinar i mur (murar-uttrykk)

Mi vi' líksågodt sipte út den bandetjóven, for 'an passar 'kji plent hèra.

1. feste til kuband inne i eit fjos; av tre eller jern
2. treplugg som ein slo inn i fjøsmuren eller i jorda når ein skulle mjølke kyrne på støylen

1. An lýt have sterke bandfesti ti' stóre stúta.
2. Eg sló bandfesti néd i jórdí mæ a øks.

lag med kornband på golvet i konngóvæ (ferdig til å treskje med flygjili)

An lýt treskje a bandfló av gongjinn.

1. reiskap til å feste gjårin på lagga kar
2. smidd hake med eit tau fest i auga; til å dra stokkar med

1. Mæ bandhakâ strammar an gjårin.
2. Taddeiv ha' inkji hest'e, så 'an laut drage dei tyngste vé'estrangan mæ bandhakji.

rom for å stramme eit vidjeband td på eit kjerald

Bandmònen lýt vère passelèg'e, inkji for stór'e å inkji for líten.

person som vev med "bandvevrei"

An bandvèvari laut vèr' nøyen å tolmódig'e.

trestykke (ca. 70 cm) med handtak; bruka til å banke tøyet med når ein vaska ute ved ein bekk eller elv

Bankatréi æ flatt i endâ mæ a rundt handtak.

stort lagga "kjèr"; bruka til å barke skinn i

Barkakjèri fyllte da mæ vatn å bjørkebork'e ell' grånebork'e.

kjer til å barke huder eller skinn i
Sjå også barke.

Barkekjèri æ stórt å vídt.

adamseple

"Barkekjýli va' stórt som a epli", sa Sigríd.

1. luftrøyret, pusterøyret; bruka både om menneske og dyr
2. "halsen" av laftehogget

1. Å svægje i vronge æ å få mat'e ell' drykk'e né' i barkjen.
2. Barkjen høgg'e an út mæ øks.

avstanden mellom siste innslaget (veptetråd) og vevskeia i veven

Du ska' 'kji have sò lang'e barm'e mæ du vèv'e.

dåpsfeiring med heimebrygg (til å servere gjester når eit barn var født)

Gunnår å Anne vår' mæ i barsǿlæ.

bart; bruka berre i fleirtal

Snykkjen rann nédive bartun 'ass.

ugreie, "over stokk og stein" (om arbeid)

Det varte a fælt bas førr'ell mi finge ti' detta vanskelège arbeii.

1. basstrengen på fele og hardingfele
2. "den flinkaste"

1. Fysst basen va' stilt'e på "gorrlaust", sa dei gamle at 'an surra som a humle.
2. Der va' mange som våre góe ti' spile, men Ånund va' basen.

mann som arbeider hardt med noko og ikkje tek seg tid til pausar

Jón å Torgrím våre nåkå fæle baska ti' arbeie.

kvinne som arbeider hardt med noko og ikkje tek seg tid til pausar

Den baskâ sèt'e seg inkji tídt!

basar
Mange seier "basar'e".

Der æ visst bassari i Òveinang i kveld.

graut for jolebukk (Vart servert nyttårskvelden og oftast bore fram på bordet i kveldinga. Ein skulle rope på bassen med tvòrunn i handa)

Bassegrauten varte reidd'e av saup å byggmjø̀l.

klede til å vere bassi i

Ti' fælare basseklæí æ, ti' gamare vare det.

nyttårsaftan og 13. januar (om kvelden er det tradisjon å gå julebukk i Valle og Hylestad)

Ko vi' dú gjère bassekveldi?

endra talemål til ukjenneleg når ein er jólebassi (slik at ingen skal vite kven ein er)

Den minsti jólebassen tala alli bassemål, så adde forstóge mæ ei gong kvæ 'an va'.

1. jolebukk, utkledd til nyttårskveld og 20. dag jol (somme seier "jólebassi")
2. person som ser uflidd ut

1. Det kåm mange bassa, den seisti va' kveldskjǿglâ.
2. 'An va' så skjeggjutt'e at det va' púre bassi.

"tøyball" til å tette att den ca. 15 cm vide opninga (som oftast er i mønet av badstova; bruka berre i eintal)
Sjå også basstòge.

Mi brúke útsliti tøy ti' basstogdottæ for å halde på vermden itt vé'en hèv' brunne opp.

1. frittståande bygning nytta til turking av korn, røykjing av kjøt. Tidlegare også bruka til å få bort lyser og lopper i kleda. Var plassert i ei viss avstand frå andre bygningar på grunn av brannfaren.
Sjå også basstogdotten.
2. badstoge

1. Konni låg på pada ti' turking i basstògunn.
2. Du hèv' det så heitt som i a basstòge! sa Svein mæ 'an Haddvår.

lita opning oppe på gavlveggen i ei basstòge

Der kjæm'e frísk luft inn basstoggluggji, så då vare 'kji konni røykròkji.

"badstovevarme" (altfor varmt til å tole)
Somme seier "basstogvermdi".

Hui, nò æ det så varmt inni at det æ basstoghiti! Vi' an døye fyddu, lýt det vère basstoghiti.

oppmura steinomn (gråsteinsomn utan avtrekk) i basstòga

Basstogomnen æ oppmúra midt i basstògunn.

kornpaden i badstoga

I gamle dage la da sikkå på basstogpaden fysst da sill' "lauge" sikkå.

turr bjørkeved til bruk i badstoge (når kornet skulle turkast)

Basstogvé'en va' tjurr'e bjørkevé'e, å an elde morgón å kveld.

bate (hjelp, vinning, nytte)

"Fysst greie jentu hav' fare gali, for adde slarvan det æ an bati" (stevline)

mann som går tungt

Den bauten gjeng'e som 'an ha' stampa i snjór'e.

bedehus

Ette at kjørkjestògâ kåm, vill' fókk ríve bé'ehúsi.

bearlag (ein krins som var saman i bryllaup og gravferd; alle vart bedne)

A bé'elag va' 'kji så stórt områdi, men der kunna bú mange fókk.

person som går rundt i bedelaget og bed til likferds (i eldre tid var nok dette ein eldre mann, men seinare kunne det òg vere oppgåve for ei kvinne)

"Så æ di velkomne adde samen i líkfærinn", sa bé'emannen då 'an va' rundt i bé'elagjæ.

tiggarkone

Bé'esi-kjèringan båe sikkå helst'e matmjø̀l.

frynser

På kjyrkjeploggó æ langt befs. Befsi ska' 'kji hange n'i blèsâ.

beinbrot

A bei'bròt lýt an antel spjåkke ell' gjipse.

1. skjelett til menneske og dyr
2. uferdig utkast

1. Der låg a bei'grind úti skógjæ.
2. Nótenédskriftin 'ass Knút Jónson Heddi vår' helst'e barre bei'grindi av slåttó.

hårskilje
Sjå også beink'e (V) og beikke.

Sòme hav' beikkjen midt 'å hòvúdæ, å aire hav' 'an 'å lénæ.

vinden som blæs og lagar lyd, helst kring husnovene; bruka berre i eintal

Høy' bei'lausen, nò ýler 'an kring húsí!

beinveg, snarveg
Sjå også bei'vèg'e.

verk i beina på krøter

Kåvan få beineverk'e av rått grjón, var' det sagt.

hårskilje
Sjå også beikk'e (H) og beinke.

Sòme hav' beinkjen midt 'å hòvúdæ, å aire hav' 'an 'å lénæ.

hjelp, beine

Det æ viktigt at an kan gjère kvorairne a beinke av å ti'.

rundt fat av blekk med to handtak

Slå detta vatni 'pi beisí, Titta!

eit bestemt bein i føtene på ein sau (td bruka til å vinde renningtråd i samband med veving)

An bei'sau'e sille have a viss vikt mæ varp.

beksel

Eg hengjer beisli på bógtrétti itt eg tèk'e av silen.

munnbit (om hest)

'Er æ tvau slags beislebit, eit som æ beint, å eit som æ déla på midten.

ringen på kvar side av bekselet som taumane er feste i

Beisleringan våre jamt gjåre av jinn.

stutt taugstump eller lerreimstump til å feste i bikselet for å leie ein hest

Titta leier hesten ette beisletygjilæ. Stundom legg'e eg beisletygjilen på klyví å stýrer hestæ.

kraft koka på bein

Hèv' an godt béi'só' var' suppâ au gó'.

ku

Ko mange beist hav' di i fjósæ?

fór, mat for kyr

Håm'e va' grei'e beistemat'e.

hestesal som er delvis laga av bein

'U rei' si' ti' Brottveit på an bei'søyl'e.

1. stund
Sjå også bil og òte.
2. saltlake til å konservere (garve) skinn med

1. Eg bía a lang beite.
2. Kjø̀ti va' salt som beite.

tind av bein (helst i horv)

Bei'tindan æ sterkare 'ell trétindan i lórtehorvinn.

beinveg, snarveg
Sjå også beilei.

Det æ 'kji adde bei'vègji som vare líka.

flaumfulle bekker (etter ein turkeperiode)

Det laut trjú bekkjefydd ti' a rótbløyte.

liten bekk (såvidt vatnet renn)

Det ska' 'kji stóre bekkjesikli førr'ell det fydder an brunn'e.

høgt rop
Sjå også bèle, illbèle og vål.

kar som frir for ein annan kar
Sjå også béli, béle og bélevand'e.

Òlâv va' bélegút'e for 'an Haddvår. 'An ha' mæ si bélegút'e.

kar som frir for ein annan kar (same tyding som bélegút'e)

Det va' så viktig å have an gó'e bélesvein'e som kunna skrøyte av fríaræ.

gut som på vegne av ein ven fortel ei jente at vedkomande er interessert i henne

"Bélevekkje tar' 'an 'kji have, at èg æ ǿr ett'ó veit 'an sjav'e" (stevline).

friar
Sjå også bélegút'e og béle.

Der va' så mange béla som romstéra på fosstogtrèvæ.

lodd til å henge i veven

Fysst an vèv'e belti å typlebond, brúkar an beltestein'e ti' stramme mæ.

tynt taug, hyssing
Sjå også binde.

Eg strotta sekkjin mæ bendi.

band av halmstrå kring eit kornband
somme seier bendli

Èg stelte bendla, å batt konnbondí, mæ Mamme å Papa skåre.

"knuten" på bendilen som ein sveiper kring eit kornband

Fysst an steller bendlekasti vrí'e an toppen på konnoksó å legg'e skjóran unde armen.

band som lagar lykkjer på seg når tråden ikkje er strekt

Bendlevriun kunn' vèr' vónde å rétte.

gåve i bryllaup

Eg fekk an vén'e boddi i benkjegåve.

bensin

Bensíni æ hǿgt ti' mangt, men det smedd'e fælt fysst det tenner.

bær

Bèrí eg pila i haust have vorte ti' sylte, å liggje i frjósaræ.

avstanden mellom vassflata i bøtta og toppen av bøtta

Det lýt vère bèreróm i byttunn ska' an bèr' 'æ i úkviddæ.

fatle (på hýkkji eller ryggmeis)

Den eini bèrfètilen på hýkkjæ æ mest'e útsliten, å hell'e på å gange âv.

rosenrot

Sòme kadde bergebrúsen for bergebukk'e.

bergfrue

"Bergebrúskjen" æ a diktrøkkje av 'ó Tarjei Bjørgúvson Rysstad.

flatt og utbreidt berg (slik som ein kan finne på høgheia)

D'æ létt å godt å gange på bergeflæó.

bergnabb

Det stakk fram a bergenòv i ein av svingó.

berghylle, skar i fjell

Sauen va' skorfast'e i a bergeskórte.

geolog (person som skulle kunne sjå om det var metall i ei gruve, eller om fjellet var dårleg)

Knút sa at bergestíren laut opp i Bergeheií å sjå på dei rare litin på bergjæ.

godt ver for å tørke høyet (på bakken)
Sjå også høyveir.

'Er hèv vòr' godt bergingsveir i sommår, mi have alli turt sett opp a hesje.

bergingsvon

Eg trúr alli 'er æ bergjingsråd for denne gamle å håvrotne búí.

bergfrue

Kommúneblómen i Valle heite berglilje.

mann frå Berg

Bergsan bú hågt.

bærplukkar

Æ an ræd'e orma, æ det greiast'e brúke bèrhentari.

kalving

Kjýrí æ så lòselèg, nò æ 'u på bèringjinn. Det va' a hard bèring.

Kornband breidde ut på eit tett låvegolv, ferdig til å treskjast med "flygjili"

Nò hèv eg trekst a berje, så no æ eg síle sveitt'e.

stampa bær

Gýrí ha' bèrknysjâ oppi fjórpotthókkjen.

krans av td tytebær

Det va' sérs stóre bèrkrúsa dèr eg plukka i dag.

tytebærdrykk; laga ved å blande tytebær og vatn og la det stå nokre veker
Sjå også lòg'e.

Det smakar godt mæ berlòg'e attat graut'e.

1. bille som ofte er i blåbær eller ripsbær; rundvoren, flat og med små prikkar
2. rotne tytebær (V)

1. Eg sér fleire berrfísa i blåbèrspannæ dí!
2. Berrfísan plukkar eg inkji fysst eg æ at bèrskóg.

snautt område (td open slette med fritt utsyn; bruka berre i eintal)

Då jasen å èg kappsprunge út'å berrtevlæ, va' det èg som vann.

område med mykje bær

Der æ fleire góe bèrstǿi hít'å Dalsmó.

predikant, reisande religiøs talar

Gófa varte omvend'e, å reiste rundt som bíbelbód.

bibel

I bíbilæ æ der tvau testament, det gamle å det nýe.

mellommåltid (når ein et litt sidan det er for lenge å vente til neste faste måltid)
Sjå også biti.

Eg må have enn bíebiti, det vare for lengji å vente ti' kvelds.

mat som nærer godt og gjev krefter lenge

"Brau æ gó'e bíemat'e", seie Kristí.

tolmod til å vente

Hèv' du bíetòl, ell' ljóte mi gjère det plent no?

bek

Bik, bikatrå'e, biksauma; bik trunge da ti' mangt førr'e.

bekatråd

Skómakaren brúka bikatrå'e itt an sauma skó.

demon

"Din bikengjili!" húva Taddeiv ti' 'ó Knút.

tjøreblanding på hovudet til småborn (råd mot utslett)

Eg trúr mi ljóte leggje på a bikhúve mót skurvæ.

eldre skisko

Eg líka bæri å hoppe mæ biksauma 'ell mæ dei nýmótens hoppstivló.

1. jernplugg til å feste tømmerstokkar ved tømmerkøyring (bein plugg, med hol til lekkje)
2. storkar, kakse

1. An biksi héldt filnare 'ell an hakji i stokkjæ.
2. Bjørgúv va' biksen i Òveinang, mæ mykji skóg'e å nóg av pæninge.

1. ver
2. person med mange rare påfunn
3. gammaldags lang omn (omnsponnâ var så vid at dei elde på henne og koka kaffi i ei skòre)
Sjå også veir'e og høyveirsbikåri.

1. "Kví laut den bikåren stange meg", sa Salmund, då 'an fekk a puff i fuí.
2. "Den bikåren finn'e på så mangt rart!", sa Rannei om 'an Nils.
3. "Kan eg få kaupe bikåren din, 'an æ vel 'kji så fælt rusta?", spúre Torgrím 'an Nikelos.

bel, stund
Sjå også beite og òte.

Sit nå a bil ti', sa Jórånd.

garasje

I bílhúsæ æ der straum'e ti' ljós å ti' motórvermari.

billett

'U kaupte si biljett'e mæ tókjæ ti' býn.

garasje for bil

Sòme seie bílstadd'e i staden for bílhús.

stor bygningsnavar, stavbandsnavar

Hèv' du ein ell' tvei bindingsnavra?

lett tømmermannsbile (bruka til å spretthogge eller berkje med)

Ti' å spretthogge an stokk'e æ det best'e å brúk' a bindøks.

binge (bruka td til flatbraud, korn, poteter)

Denné bingjen, som ska' vèr' ti' brau, æ inkji músefrí'e.

syngjande bjølle (laga av messing)

Bírebjøddun kan an høyre langt, om ljóden inkji æ så håg'e.

Birgit

Birgjitt hèv' vurte gåmó nò.

tappekran

Du lýt få a ný pakning i bírhanâ, det drýpe så.

bjørkesaft
Sjå også: renne birkji (H) og birkje (V).

Birkjen æ nòkå sǿt'e, å gó'e å drikke, tikje sòme.

1. tverr person (vrangpeis)
2. borre (arcticum lappa)

1. 'An vill' alli låne mi pæninge, den birren. 'An glór som an birri.
2. Birran hengje sikkå létt i klæin.

bismarvekt (stongvekt)

Bissmålen vóg i pund.

bruka i samband med å skildre kor kvass td ein kniv eller ljå er

Der æ godt bit i dei nívæ! An lýt have ljår'e mæ godt bit ska' an slå stív'e finn'e.

plutseleg mykje spyttproduksjon i munnen; bruka berre i bunden form eintal (magen set i gong spyttproduksjon, men væska kjem ikkje frå magen)
Sjå også brjóstsvé'e.

Fysst an fær bíten, æ an inkji plent gó'e i magâ.

vertikal stolpe som vert driven inn i spor i enden av laftestokkane (i døropninga, for å halde desse på plass, og som også går inn i gròp i den øvre og nedre stokken i døropninga)

Bíteskjíun halde stokkó i dynneopningjinn på plass.

kvass reiskap

Bitgogni lýt an slípe ti' eggja å brýne mæ a fínt brýni.

1. bløytt lefse eller flatbraud med smør
Sjå også brau, bíebiti, blaut'e biti, bòren biti, bæse biti, jasebiti, kjinnebiti, klingsbiti, kveldsbiti, lúsebiti og øyktebiti.
2. hjørnetann
3. stovebjelke; stor tverrbjelke mellom sideveggene i ei årestoge. I stover med to bjelkar får den eine eit anna namn: "Biti" om den bakaste og "rond" om den fremste.

1. Høyskógsmennan ha allstǿtt mæ sikkå bita mæ smø̀r å ost'e.
2. Eg verkte i dei hǿgri bitâ.
3. Biten æ røykròkjen å gjyvutte.

stål til eggverktøy

Mýrmalmen gav godt bitjinn.

frukost (kl. 5.00 - 5.30 frå gamalt av)

An kan bíe lengji ett' a godt bítå.

kalvesus (også for moro bruka om gelé)

Det æ godt mæ bivresús på stumpesivunn. 

tømmerhoggar

Bjalkehoggaran æ fæle ti' ète.

tømmerkøyrar (med slodde)

Bjalkekjøyraren laut hav' gó'e hest'e.

bratt bakke som vart bruka til å rinde sevla tømmerstokkar ned (gjerne for bratt til å køyre med hest)

Bjalkeskòti va' ísa, så stokkan fór' som a rit n'igjænom.

hestereiskap bruka til å køyre tømmer eller ved med
Same tyding som bakslodde.
Sjå også bakslodde og slodde.

Fysst an kjøyrer vé'e å det æ mykji útfyri, brúkar an barre bjalkeslodde.

tømmerslepe (der ein dreg tømmer)

Bjalkeslæpâ va' så brott at eg laut vreiste.

1. berebjelke i eit bygg
2. tømmerstokk

1. Kjø̀ti varte turka på stava oppunde bjalkó i stògunn.
2. Såvi laut sevle kverr bjalkjen.

bever
Sjå også bjórstemm'e og bjórhús.

Bjóren stýver å stemmer mykji i Finndalæ.

trestubb som bjoren har gnaga borken av

Bjórebrandan æ greie elle mæ fysst an vi' steikje si fisk'e.

"slæpe" der bjoren har drege tregreiner

I Finndalæ va' der mang' a bjóreslæpe.

tre som er stývt av bever

Der va' fullt mæ bjórestývi innmæ bjórhúsi.

beverhus
Sjå også bjór'e og bjórstemm'e.

Der æ tvau bjórhús i Grípemóbekkjæ.

spæk'e som ligg att etter trefellinga til beveren

Ròn i rundt den bjørkjí som bjóren mest'e ha' naga âv, va' der fullt av bjórspækji.

beverdam
Sjå også bjór'e og bjórhús.

Sjå den bjórstemmen! Mæ Heddestøyl æ der så stór'e an bjórstemm'e, at skógjen ikring hèv' daua.

tre som beveren har felt (og han har oftast gnaga av borken)
Sjå også vé'e.

Det låg så mykji bjórvé'e ette strendó at mi samla det å tóke det mæ åkkå heim'tt'e.

Bjug

Bjúgan fare ti' vare sjella nò.

bøyg

Der æ an bjúg'e 'å bandfestæ. An lýt have rétt'e bjúg'e på slé'emeió.

utydeleg tale, låg tale

'U tala så lågt, det va' barre nåkå bjus.

Bjørn

Ko Bjynn ha' gjårt gali då 'an tók ti' skots, veit inkji èg.

1.bjørn
Sjå også vetlé'e og húnebère
2. høvel med 2 handtak
3. lekkjestrammar
4. stor og sterk person
5. kloss mellom stokkane i ein tømmerbygning

1. I gamle dage va' bjynnen a fæl plåge.
2. An bjynn'e, 'ell bjynnehǿvili va' skjót'e å hǿvle stògetimr mæ.
3. På framsloddunn lýt an júre mæ bjynn'e, an fær godt vègetak då.
4. Bjúg æ an bjynn'e.

myrgras i runde tuver på heia (scirpus caspitosus)

Trú om búskapen èt'e bjynnebòke?

kronisk hovudsjukdom hjå hest (hesten reiar att og fram med framkroppen)

Denné hesten må hav' fengje bjynnedragji!

høvel med to handtak

An bjynn'e, 'ell bjynnehǿvili va' skjót'e å hǿvle stògetimr mæ.

bjørnkam (Blechnum spicant), bregneart i sisselrotfamilien

Bjynnekamben æ grǿn'e heile vetren.

bjørnelabb

Bjynnelampen æ spélèg'e.

innvendig lòke til å låse opp med utanfrå (bruka i lopt og búr)

I Oppistogsloptæ æ der bjynnelås'e.

veg der bjørnen ofte ferdast

I Finndalæ æ der fleire bjynnestræti.

bjølle

An høyre godt bjøddun itt sauin kåm' heim'tt'e av heiinn. Fysst bjøddâ lýer fysst kjýrí jórtar, kaddar bjøddâ på regn.

blåklokke

Der va' mykji bjøddeblóm'e òvenat stògehúsó.

halsklave til å hengje bjølla i

På bjøddeklavâ stend'e namni å adressa 'å eigaræ.

reim til å feste bjølla til klaven

Eg hèv' tvæ gamle bjøddereima heimi.

sterk lyd frå bjøller frå mange dyr
Ordet vert også bruka som hankjønnsord (bjøddeskraml'e).

Der æ såden bjøddeskraml oppi líinn at sauin måg' have vorte ræda.

binne

Bjǿrun æ kallège fysst da hav' unga.

Bjørgulv

Bjørgúv Holæ hèv' laga programmi ti' desse internettsí'unn.

omnsponne under omnsdøra der ein kunne setje kaffikjelen for t.d. å halde han varm

Órdi bjørgúvsponne kjæm'e av ó Bjørgúv Uppstad, kjempekaren.

1. pyntebroderi av kvitt perlegarn på setesdalsbunaden, både den mannlege og den kvinnelege
2. bjørk

1. Der æ seks sting, tvau ti' vístri å tvau ti' hǿgri å tvau i midjom, i a bjørk.
2. Bjørkjí kan brúkast ti' mangt: Imnetré, taknævra, garving, tæga, vidju, fór, å mangt anna.

bjørkekvist til å pryle ungar med
Sjå også stong.

Fysst ungan finge sjå bjørkefúten, då vorte da spake.

krokete og vridd småbjørk

Der va' så mykji bjørkekryml, det va' mæden mi kóme fram.

"svært gammalt setesdalsmål"

"Di gamle sætisdalsmåli va' runni ó' dei gamle bjørkemålæ", sa sòme.

småbuskar av bjørk

Bjørkerysli held'e på snjóren så 'an inkji fýk'e âv i vindæ.

oppdyrka jordteig

Mange stadnomn kunna fortelje om bjå: Bjåne, Bjålí, Bjådal, Bjåmidjom å Líbjå.

Bjåen (gardsnamn i Bykle)

Bjåne æ evsti garen i Sætisdal.

blad (td vekeblad)

Kòri hèv' du gjårt av adde bló'ó som mi finge i gjår?

eit utvalt storfe (eit sers godt naut)

Denne kvígâ æ a bla'naut.

1. fremste delen av tunga
2. lyden som sauen lagar (å blarre, blækte)

1. Èg vi' ète blarren, for den æ best'e.
2. Eg høyre enn blarr'e, så sauen må vère nérhendeleg.

utifrå god slåtteteig

Slåttâ 'punde Åsæ æ plent enn bla'teig'e.

kleberstein
Somme seier "blautegrjót".

I Blåsteinsånæ mæ Bjynnevatn æ der blautgrjót.

kinnplagg som er utsauma som ei drègjilshúve

Den gamle bleiâ eg hèv' heimi hèv' Góme brúka då 'u va' enn reivungji.

tid når det er godt å bleikje tøy (td lin og vadmål; særleg om våren, men også om hausten)

Lavrans rulla vadmåli út 'å voddæ, mæ den beste bleikjetídí va', om våri.

når det er regn og sol om einannan (i slåtten; bruka berre i eintal)

Detti va' a leitt bleikjeveir, nò som høytti va' så grǿnt å gó'slegt; å mest'e tjurrt.

1. blekk til å skrive med; bruka berre i eintal
Sjå også blèkhús.
2.blekk (tunn metalplate)

1. Førr'e skríva fókk mæ blèk; nò æ det helst'e tjurrblèk å kúlepenni fókk skríve mæ.
2. Bylgjeblèkplatu æ gjåre av blèk.

blekkhus, lita flaske til å ha blekk i, i bruk før ca. 1960.
Sjå også blèk.

I dei pultó som mi ha' på 50-talæ va' der a hòl i platunn ti' å setje blèkhúsi n'í.

1. vindkast
2. røyksky som slår inn i romet, frå omnen
3. noko uventa som skjer, sjukdom / motgang
4. blink, skyteskive (H)
5. slag mot kroppen
Sjå også blekkje.

1. Der va' alli an blekk'e på vatnæ, så fiskjen vill' alli bíte.
2. Det kåm an blekk'e néd omnspípâ så stògâ varte fudd av røyk'e.
3. 'An fekk an blekk'e då húsí brunne.
4. Da drive å skute på blekk'e.
5. 'An fekk an blekk'e å seig ihóp.

steinhelle på kant i åren, mot døra

Blekkjesteinen gjère ti' at det inkji blekkjer frå dynninn itt 'o stend'e oppi.

1. blad på planter
2. blad av metal (td messing eller jern)
3. kvitt pyntebroderi som ser ut som eit lite blad (på setesdalsbunaden; både den mannlege og den kvinnelege)

1. Seinhaustis dette blekkjí av tréó. I båneskúlâ samla mi blekkji å turka da.
2. Da kunna pynte kjýklavan mæ blekkji. Hèv' du fengje tak i blekkji?
3. Der æ fíre sting ti' hǿgri, å trjú ti' vístri i a blekkji.

blikkslagar

Blekksmé'in gjèr' dropprennu av blèk.

blemme
Sjå også lygjebléme.

Aslak brende seg så 'an fekk blému 'å adde fingó. Lars fekk tídt vassblému itt an raka høy.

Blendepapir. Under andre verdskrigen vedtok okkupasjonsmakta (tyskarane) ei lov om at det var ikkje lov å ha lys i vindaugo når det var mørkt ute. Difor var det i "blendebrev" i handelen slik at ein kunne ha ljos inne. "Blendebrevet" vart kjøpt i metervis, og det var vanleg at ein tilpassa dette som gardin til glaset, med ei trestong i kvar ende, og denne blendingsgardina vart hengd opp om kvelden og teken ned om morgonen.
Sjå også brev.

Fókk skjø̀na inkji kofyri da laut brúke blendebrev hèra som det va' langt midjom fókk.

vassaktig væske som ligg under ostemassen i sur mjølk
(faren øvst, ostemassen i midten og "blengjen" nedst)
Sjå også fari.

An kan drikke mjåkkjí om der æ nåkå bleng'e í.

panne

Nò heng'e håri langt n'i blèsa, så nò lýt du klyppe deg!

reim som går over panna på hestegrima / bikselet

Sòme pynta blèsebandi på stassilâ.

pannebein

Snæri fekk a slag i blèsebeini så 'an úvita.

1. pigg i slaktevåpen (slår hol i panna på td ein gris)
2. vond, snappsinna

1. Gófa hèv' enn gåmål'e blèsepligg'e liggjandi.
2. Blèsepligga æ det inkji úvandt hav' mæ å gjère.

fargar som er urolege eller glitrande; bruka berre i eintal

Fysst an hève fillí antenne æ det jamt blidr i fjærnsýnæ.

bleke

Blika gjekk fyre kraftútbyggjingjinn alt oppat Hallandsfossæ.

jernplate til å setje mot omnsdøropninga

Du lýt setje blindâ mót omnæ så det inkji neistar fram 'å tili!

kling'e som vart lagd i hop med smøret på innsida

Fysst smø̀ri inkji sýnti, varte det kadda blindekling'e.

gate der det ikkje er hol (på bunad for kvinner; til pynt)

Blindgòtun vare brúka på búnadsskjortunn.

graut utan smørauga; bruka berre i eintal

Det æ alli godt mæ blindgraut'e.

1. molteplante på det voksterstadiet at bekarblada ennå ikkje har opna seg
Sjå også glåpari, graskårt'e og kårt'e.
2. ein slags klegg (chrysops relictus)
3. blind person

1. Du må inkji plukke blindinga, for dei vi' alli mogne.
2. Blindingan æ létte å slå i hèl si' da æ så gålause.
3. Det æ stygt å kadde blinde fókk for blindinga.

samla blodsprut (som når ein skjer over ei pulsåre)
Sjå også bògji.

'An trefte bjynnen i bringâ så blódbògjen stód.

bandasje til å stoppe ei bløding

Fysst blǿingjí hèv' stansa, lýt 'an sipte blódfæsl.

komle laga av blod og mjøl

Det æ sjella fókk ète blódkumlu i dag.

blodpølse

'An varte rau'e som a blódpýsse.

klump av størkna (levra) blod

Reisdýri ha' dutte útiv' bergji å låg i blóslivrinn i úrinn undi.

blodtrevl som hengjer seg på tvara (tvòrâ) når ein rører i blodet medan ein slaktar

An lýt rǿre i blódæ mæ same an hèv' rennt det av dýræ, så inkji blódslenkan livre sikkå.

blodblanda væske som tyt fram frå sår
Somme seier "blódsýt".

'U fæsla seg då det kåm nåkå blódsyt dèr 'u ha' skadt si 'å handebakjæ.

"betaling" eller "erstatning" for td drap (drapsmannen kunne då sleppe hemn)

D'æ lengji si' det hèv' vòr' tala om blódteigji.

når ein spring hardt og pustar så kraftig at det verkjer i halsen og ein får "blodsmak" i munnen.bruka berre i bunden form eintal og dativ.
Sjå også tèv'e

Eg sprang så fælt at eg fekk blódtèven.

stort "tretròg" til å samle blodet i når ein slaktar

Dú bóa lýt halde blódtrògjæ!

blod og væske frå sår

Der kåm mykji blódvassle frå såræ.

sår som ikkje er betent

Der kjæm'e inkji våg'e ó' an blódverk'e.

1. "bukseloket" i den mannlege setesdalsbunaden (H)
2. dei ulike delane av bulen i kuftene til den kvinnelege setesdalsbunaden før dei er sydde saman
3. dei ulike delane av brúsdúkjen i den mannlege setesdalsbunaden, før han er sydd saman.
4. dei to delane i eit fantebuksepar
5. tøystykke av td vadmål

1. Blòkâ ska' helst'e vèr' alt oppat halsnappó.
2. Eg hèv' mynstr ti' adde blòkó.
3. Blòkâ att'å ryggjæ 'å brúsdúkjæ æ kvít.
4. Der va' barre tvæ blòku i a fantebuksepar.
5. Der æ tvæ blòku frammi i brúsdúkjæ.

bjølleklave med blokkar på (blokkane dingla som i ei lauvsylje)

Mi have barre ein blokkeklavi, å den gjeng'e Lauvrós mæ.

del av broderiet på setesdalsbunaden (både den mannlege og den kvinnelege)

Blómen æ sauma midjom sylvbóró, midt 'å opplutæ.

lilje med blomeform (td heggelilje, liljekonvall, marihand)

Ungan plukka blómelilju å sette da i vatn midt på bóræ.

1. blanding (helst væske, td oppspedd sur mjølk)
2. blanding (td språkblanding)

1. Førr'ell da reiste 'å heií om sommåri tykka da kabrette, å fysst da sille bruke det ti' matvæte, blanda da kabrettâ mæ vatn ti' a blonde.
2. 'Er æ slig a blonde mæ úlíke talemål nò ti' dags.

"fyllekule" (ein eller fleire personar som drikk mykje alkohol over fleire dagar)

Det va' tungt for 'an Tarjei å på arbei' att'e ette dei fæle blòtunn 'an ha' havt.

svært våt og blaut snø (helst om våren)
Sjå også vårblòti.

Det kåm enn fæl'e blòti så fókk vorte faste mæ å kjøyre.

kile
Sjå også bløygje.

An kan brúke bløyg'e fysst an ska' kløyve stóre trékubba.

søyledíkji på ein fǿrslevèg'e.

Fysst der æ bløytu ette vègjæ, då lýt an króke, så satt an kan.

blåbærlyng

Det æ gama plukke itt blåbèrbuskan' æ tunge av bèr.

lue til småborn (både gut og jente)

Blåhúvun våre av svårt vallmål å våre kanta mæ grǿnt.

dress som menn utanfor dalen bruka (ikkje bunad)

Da gjinge mæ blåklæi ottafor dalen.

stutt kufte av svart vadmål til kvinnebunaden i Setesdal (med løyesaum)

Blåkuptâ vare brúka ihóp mæ svårtestakk'e som kjyrkjeklæi ell' ti' anna fínt brúk.

person utanfor Setesdal som gjekk "blåklædd'e"; altså utan bunad

Blåmennan, som gjinge blåklædde, skjúlde sikkå út fysst da kóme ti' dalæ.

bygder nedanfor Gullsmedmoen (ved Byglandsfjord, der ikkje folk gjekk i setesdalsbunad til dagleg)

Fysst an kåm út'å Blåmannsbygdí, såg an mæ ei gong at fókk dèr våre aila.

stor mørkeblå sky

Blåmen kan varsle tóreveir.

kar frå byen (blåklædd'e)

'An æ 'kji nåkå å brý seg om, denna blåmiltren!

tunn myse (myse: del av mjølka som blir att når ostestoffet er skilt frå)

Blåmysâ varte brúka i slåttæ om sommåri.

skøyar med gode talegåver (betre i ord enn i gjerning)

Haddvår va' an fæl'e blåsari, som fann på mangt snódig, an kunna 'kji trú på alt 'an fortåldi.

stakk til brurebunad i Setesdal; også bruka av jenteborn opp til om lag 12 år ("blåstakk'e" og bórastakk'e er same stakken)

I blåstakkjæ æ der sylvbóru i staen for ei grǿn å tvæ raue lista.

mørkfarga stein (td i bruk i kvernstein)

Blåsteina å syl'steina i kvinnó var' kadda heigjeitila.

kjælenamn på smågut
Sjå også bóari og Titta.

"Snille min bóa, vi' du nå lýe".

kjælenamn på ein smågut
Sjå også Bóa og Titta.

Dèr stend'e der tvei snille bóara!

1. bolle
2. kveitebolle

'U sylte si i boddâ.

bog

Hèv' du røykja adde bǿgan?

oppmura løynleg plass til å liggje på lur for å skyte reinsdyr med boge (helst i tronge klemstri og skar, ved dyregraver og liknande stader)

'Er æ ennå bògestiddi sòmestad, i heió.

boge

Ungan tikje gama å skjóte mæ bògji.

feittpute på bogen til hesten

Órâ kvíler inn'å bógtaskâ.

bok

'An kåm heim'tte mæ bókó sundeleppa. Far snilt mæ bókjinn!

feittlaget på reinsdyr (bakarst på ryggen)
sjå også bòkerein'e.

Sòme tikje bòkâ æ det beste på reissdýrskrottæ.

feit og velfødd reinsbukk (som regel bruka om reinsbukk i tida før brunsten)
Sjå også bòke.

Æ du heldig'e mæ jaktinn kan du få an bòkerein'e.

bokhylle

A bókgrind hèv' fleire jeddi.

bokhylle (ofte med berre ein hjell)

Bókróí ha' jamnast'e barre ein jedd'e.

bibliotek

Eg mǿtt' 'ó Tjógjei i bóksamlingjinn. Bóksamlingjí æ òpí kverr dag'e.

boks (td hermetikkboks eller ølboks)

'An fiskar mæ enn boksi det hèv'e vòre fiskebolla í, å så hèv' 'an nulla enn lang'e sènetaum'e rundt.

1. lese- og skrivestativ
2. treplate til å leggje på knea

1. Bóktréi hèv' visst fare sund'e; kan du stelle det?
2. Ånund fekk si a nýtt bóktré.

opphøgd sirkelforma del av bolesylje
Sjå også bólesýe.

Bólun i a bólesýe liggje rundt ytri kanten.

bolesylje (til bunadbruk)
Sjå også bóle og sýe.

Bólesýun æ jamt dei tyngste å mætaste av sýó.

tjukk jarnplate med hol i mange storleikar (som smeden brukar når han skal smi boltar)
Sjå også ló.

Boltelóí ligg'e på smidjestabbâ i smidjunn.

øks (vanleg øks med smal kjeft, til skilnad frå bile, helst bruka til å hogge ved, eller som skogsøks; ordet omfattar også ei liknande øks til å hogge hol for blindnaglar med eller til å hogge mosefaret i tømmerstokken)

Bóløksan brukar an ti' timre mæ.

stor og halvrund øskje av tre

Det va' viktigt at bommun våre tétte så inkji mellefívrellí kóme inní da.

1. tung heimelaga kjelke av fjøler og utan stabband
Sjå også kjåkkji.
2. grovbygd (om eldre kvinne)

1. Det æ gama løype mange på same bomrunn.
2. Det varte stundom sagt "bomre" om kvendi som våre nòkå stóre å tykke.

1. beinknutane bak på ryggen (på storbuskap)
2. hoftekammen (på menneske)

1. Kjýrí va' så tjurr at bònun våre kvosse.
2. 'U datt å sló seg 'å eine bònâ.

Bórastakkjen hève svårt klæi i staen for vallmål.

1. bord (kjøkkenbord)
2. materialbord

1. Mi have 'kji dúka ti' adde bórdó åkkå.
2. Bórdi va' for stutt.

bordsetning
Somme seier "bórdgong" (hokjønn)

Der va' tvei å trí bórdganga i dei stǿste bryddaupó, sò stóre våre da.

bordsetning (ved td gjestebod)

Der va' så mykji fókk i dei bryddaupæ at der va' tvau bórdhald.

lang benk på framsida av stovebordet

Denné bórdkrakkjen æ visst eldgåmål'e.

labank

Bórdòkan æ 'å undelénæ, å halde ihóp bórdplatâ.

bordbrikke, bordløpar

Bórdspjørrâ va' så vént vòví, mæ mange véne liti å a vént mynstr.

bordbein

Dèt eine bórdstigji æ så rikli at eg lýt få gjårt nåkå mæ det.

understell til bordplata

D'æ úlíleg mæ bórdstǿli som æ vryglne.

borde

Der æ mange bóru på stakkó, gjåre av sylv.

uttrykk bruka om når ein kjem heim med ein rest av nista som ein ikkje har ete opp (bruka berre ubunden form eintal)
Sjå jasebiti og biti.

Bòren biti va' bòren ti' heis å heim'tt'e av høyskógsmonnó.

1. steinmur framanfor langveggen på våningshus, opphaveleg fundament for svolestolpane
2. steinmur i bratt terreng; for å verte kvitt stein, og for å halde jorda på plass
Somme seier "stògeborg".

Stògehúsí stóge oppi bakkâ mæ a håg borg frammenat.

Borghild

Borgjill gjèr' bå' rósemålar å skrívar dikt.

væte av bork som ligg i blot i vatn

Da brúka borkelòg'e fysst da reidde skjinn.

1. dor til smiing
2. person som trengjer seg fram med makt
Sjå også drivi og stú'e.

1. Mæ desse borræ slær eg hòl for boltan i húrejinnæ.
2. An kan var' leidd'e dei borran som alli kunn' vente ti' d'æ deiris túr'e.

bøss, strø for td kyr
Sjå også bysje.

An lýt have nóg av bòs ti' bysje mæ. Kvílebòs æ au bòs, men dèt æ helst'e håm'e ell' høy.

kledet / teppet som vart lagt nærast eller oppå halmen, dengong dei bruka halm til madrass i senga

Sòme brúka bossbreiu i kvíló ti' ette kríinn.

kost, børste

'An stelte bosta av hestetogl. 'U leita ette bostâ ti' sópe snjóren av heddunn.

"håp om reparasjon" 

Der æ alli bóteflókji på desse trøyunn mí.

kasse med utstyr til å bøte klede med

Bótekassen ha' da jamt å samt brúk fyri i gamle dage.

utstyr eller ting til å bøte klede med

Mamme hèv' bótestellingan i a korg.

ein type kjøpte lersko (noko over anklane høge)

Bóttfóran som da brúka førre vite mi inkji kòs' såge út.

øskje med utstyr til å bøte klede med

I bótøskjunn ha' da nåli å gån.

1. ukløyvd, oppkappa ved
2. reisning (ereksjon)
Sjå også ve'ebrand'e

1. Stóre bjørka plage eg sage opp i branda mæ ei gong.
2. Eg fekk plútseleg brand'e då eg såg det véne kvendi.

sprakande eld

Brasen hèv' visst slokna nò.

flatbraud; bruka berre i eintal
Sjå også biti, bløyte brau, braubingji, braubomme, braubýre, braujedd'e, braumòli, braurúve, brausleiv'e, harangebrau og smø̀r å brau.

Det smakar allstǿtt godt mæ brau.

musetett binge, plassert i eit kjøleg, mørk og tørr rom (oftast "búret"), der ein lagrar flatbrau, lefser m.m.
Sjå også mjø̀lbingji, eplebingji og brau.

Itt an hèv' mykji brau, æ det greitt å have det i braubingâ.

passeleg stor bit av flatbrød; hardt flatbrød, eller gjennombløytt og med smør

Danil hèv' feit'e braubiti ti' nyste.

trekar til å lagre lefser og flatbraud i, tilpassa storleiken på leivane
Sjå også brau.

Det æ greitt mæ braubommu for músó.

stor trekiste med flatt lok (musefritt; bruka til å lagre flatbrød i)
Sjå også býre og brau.

Der æ tjø̀rekrossa på braubýrunn.

hjell til å ha flatbraud på
Sjå også jedd'e og brau.

Der låg barre tvei leiva på braujeddæ.

fire leiva med flatbraud

Tóne bløytte a braukast ti' nóss.

stykke av flatbraudleiv
Sjå også brau, mòli og brausleiv'e.

'U sylte si av braumòló.

stabel med flatbraud
Sjå også brau.

Braurúvâ datt n'i tili, 'u varte for håg.

flatbraudleiv
Sjå også brau, leiv'e og braumòli.

Det gjekk gjinni an brausleiv'e ti' manns.

flatbraudsoll (matrett av knusa flatbraud og mjølk)
Sjå også sodd'e

Eg hèv' vòr' braulaus i a håvt år, så eg hèv' alli ète enn einaste brausodd'e.

få mat på støylen sjølv om ein ikkje er i nær slekt med vedkomande som serverer maten (om slektskap som er mindre enn syskenborn)

An talar om brausyllske fysst det gjell'e fókk an hèv' mykji mæ å gjère, å som an treffer tídt.

1. skråning med "laus" sand eller grus
2. kanten opp frå vegen, der snøen som er brøytt vekk ligg
Sjå også snjóbraut.

1. Ungan hoppa i brautinn, sprunge å húva.
2. Eg tèk'e brautí ette brøyteplógjæ mæ snjófræsæ, så eg fær kjøyre greitt opp ifrå túnæ.

I brautægjunn mí æ der róm ti a håvt tjug håvnepte brausleiva.

1. kant (td på ei bytte)
2. kanten av td eit bratt fjell

1. Der æ a sukke i breddinn 'å byttunn. Åne æ plent på breddó.
2. An må inkji våge seg út'å breddí.

1. stor og kraftig kvinne; vil gjerne syne seg fram
2. kvinne med uvyrden tale
Somme seier "braffe".

1. Anne æ a breffe, det æ sjella an sér makjen.
2. Borgjill va' a fæl breffe, 'u tala mest'e som an anleggsslusk'e.

endring, avvik

Dei som arbeie mæ løyesaum'e have úlíke bregdi i saumæ.

person som breier høy

'U va' breiari dèt sommåri.

breitt område; td teig med høy som ligg på marka for å turke i sola
Sjå også kvirvle og verbet breie.

Mi ha' a fæl breie mæ høy útivi då regni kåm. Eg såg a heil breie mæ reissdýr i dag.

mjølet ein spreier på bakstrebordet når ein bakar flatbraud og lefser; berre bruka i eintal

Bakstrekånun have an haug'e mæ breiemjø̀l innmæ sikkå fysst da bake.

gras som er raka ihop på ein slåtteteig

Fysst breislejentun ha' raka ihóp å kådt grasi, då ha' da stelt a breisle.

jente som breier etter ein slåttekar

Breislejentun gjinge mæ a ríve å breidde ette karan som slóge.

1. den beste eller flinkaste av fleire personar
2. den personen som byrjar, t.d. å slåst
bruka berre i bunden form eintal

1. Eg hèv' høyrt mangt, men dèt va' brekkísen! Ragnill va' den fælaste av da, hú va' brekkísen.
2. Gunnår va' brekkísen!

brem

Brèmi på húvunn skjyggjer for sólinn.

skyggelue
Dei fleste i Hylestad seier "brimmhúve"

Brèmhúvâ kan vèr' hǿg å have i fótball, for den som stend'e i mål.

1. ved
2. mengda med kaffi ein brenner i ei kaffébrenne

1. Tjurrvé'e æ allstǿtt gó' brenne. Lauvstývi va' tjurr å gó' brenne om vetren.
2. "A brenne hell'e 'kji kå a håv vike", sa Gunnår.

brennesle

Brennegrasi veks'e i feit å djúp jórd.

brennesle

Brennenoslun vorte inkji brúka i suppe førr'e.

bestemt type vedomn der ein får utnytte brennverdien i veden betre (ved å stengje noko att for trekken)

Då dei brennesparan kóme, va' det a stórt framstig, for då fekk an útnytte vé'en bèt'e.

brett (på papir, tøy o.l.)

Brettin 'å dúkó lute vère beine! Sjå ette brettó, at da fýast!

1. papir (bruka berre i eintal)
2. kontrakt, skjøte
3. etikett
4. brev
Sjå også blendebrev.

1. Det slong mykji brev rundt syppeldunkan.
2. Eg hève brev på at eg eige denné teigjen.
3. Eg tikje flaskâ æ helst'e tóm fysst eg hèv kåme né'at brevæ!
4. Det vare sendt mindri brev nò 'ell førr'e.

eldre ord for posthus

D'æ lengji si' 'er va' brevhús.

papirlapp

Eg fann nåkå brevleppi mæ gåmó skrift, som slunge lause, så eg passa på da.

papirpose

Førre va' det barre brevpòsa 'er va', 'er va' alli plastikkpòsa.

papirpengar (pengesetlar)

Brevpæningan kunn' vèr' hǿge, endå om an hèv bankkórt.

papirsekk
Sjå også brev og sekk'e.

Brevsekkjin kunna fórt gange hòl 'å fysst det va' vått úti.

låg vegg (låvebríkjí)
Sjå også ive adde bríka.

Vi' dú Bóa klíve ive bríkjí å flí mi siptelykjilen?

brille; bruka berre i fleirtal

Eg hèv dimka, så eg sér inkji godt nóg mæ brillu helle.

brem

Brimmen æ hǿg'e itt sólí skjín'e.

bringe, bryst

Håvår hève så stór å sterklèg a bringe. Det æ vóndt i bringunn itt eg hóstar.

brystkasse på dyr

Bógtréí liggje imót bringjæ på hestæ.

1. smerte i brystet
2. psykisk påkjenning

1. Eg fekk slig an bringeklemm'e, eg trúr eg lýt finne midisíni.
2. Anne fekk slig bringeklemm'e då Tårål reiste ifrå 'enni.

strikka klut (same som bringeskjinn,men ikkje laga av skinn)

Gamle kånu, å kvendi som ha' súgarbonn, brúka bringeklút'e førr'e. Bringeklúten gjekk néd ti' oppstyttâ å útunde faslan, å mest'e oppât halsnappó.

mellom framføtene på eit dyr, "pute" med feitt

Itt an slaktar, krossrister an ive bringekodden. Der æ líti udd på bringekoddæ.

brystduk av mjukt saueskinn med ull (bruka av kvinner; til vern td mot troddi)

A bringeskjinn æ varmt å hell'e godt på vermden.

stor sylje i bringa (bolesylje eller lauvsylje)

I kvendehópæ glitra å singla det i bringesýu. Bringesýun æ gjylte ell' gullvéra.

feitt rundt endetarmen

Fysst inkji rasstarmen fógar seg sjav'e, så fydder an í bris itt an steller ti' brispýsse.

heimelaga pølse (Ofte laga av hjernemasse, bukspyttkjertelen og noko feitt frå inne i magen. Dette vart fóga saman til ei pýsse som vart turka og stundum røykt)

I fjernsýnsseriæ "Fjellmat" stella da sikkå brispýsse.

brusk

Sòme ète brjósk, det ska' vèr' helsigt.

pyntenål for kvinner (ikkje til bunad)

Det va' a kavendi vé' brjós'nål! Brjós'nålin have an tunn'e.

1. bringe
2. bryst

1. Eg fekk vóndt i brjóstæ å laut reise mæ sjúkebílæ.
2. Eg hèv' vòre ti' mammografí mæ brjóstó.

lérreima på klyvsalen som går framom brystet på hesten (og er fest i klyvmeisan)
Sjå også brýste (V).

Brjóstâ æ viktig itt an klyvjar i bratte mótbakka.

halsbrann; bruka berre i eintal
Somme seier "brjóstvé'i".
Sjå også bíten.

Det æ vóndt å få brjóstsvé'e, det svíer i halsæ å i bringunn.

lyn

Brjåi ha' slègje néd i a fure.

lynblink

Det va' i ei brjåing, så mi rýmde inn'tt'e.

1. groe på potet
Sjå også brodde.
2. metalpiggar som ein fester i skosolane på vintersko; bruka berre i fleirtal
Sjå også brydde.

1. Eplí vare visne å våke itt da have lange brodda.
2. Svein ha' brodda unde skó, avdí 'er va' svikhålt.

brordotter (niese)

Eg æ sjå bróedǿttó mí no mæ hægjí.

bror
NB: I td ordet "broer" fell "r"-en bort når fyrste bokstaven i ordet etterpå er ein konsonant (sjå det andre dømet)

Gýró hève ein bróer å tvæ systa. Bróe min å brǿan dí stròke mykji i hóp.

1. onkel, vert bruka både sjølvstendig og i hop med namnet
Sjå også faibróer og moibróer.
2. besteven

1. Eg spúr' 'an Brói om eg måtte fý' 'ó ti' Òveinang.
2. Kom nå Brói, så ska' du få nåkå ǿl av mi!

stadnamn i Valle

Tårål Nómeland meinte at Brokkâ i Valle varte kasúsbøygt avdí garden va nýare 'ell Brokke i Hylestad.

trollheggbær
Sjå også bròkål'e.
Somme seier bròkålebèr eller bråkålebèr.

Bròkålbèrí æ gjiftige.

brakal (trollhegg)
Sjå også bròkålbèr.

Bròkålen æ mest'e som a úgras i skógjæ.

1. små bjørkekvister med mykje knuppar (td bruka til lokkemat innmed rypesnarer; bruka berre i eintal)
2. raklar på  td bjørk og selje
Sjå også klukt, rjúpesnòre, gar'e, streng'e og snòrelíne.

1. An lýt hav' godt bròm mæ stóre knuppa itt an sèt'e snòru.
2. Det æ mykji bròm på bjørkó i år. Rjúpun hav' ète bròmi av kvistó. Da brúka bròm ti' fór for saui å gjeita itt da ha' líti fór.

knippe av bjørkeris (med mykje knupp eller bròm på; ein sette ein busk på kvar side av rypesnara for å lokke rypa gjennom kluktí)

Fysst an sèt'e rjúpesnòru æ det viktigt å finne góe bròmbuska.

krås hjå rype

I bròmepòsâ var' maten múld'e sund'e.

krås

Bròmpòsen æ lívsviktig'e for matmeltingjinn å' rjúpó.

brannblemme

Eg fekk nåkå bròneblému då eg prǿvde å sløkkje grasbrannen.

stad i skogen der all vegetasjon er brend (for å bruke staden td til dyrking)

Der veks'e mykji gjeisskór'e i dei gamle brònâ.

brorson (nevø)

Den eini bró'sòn min æ fæl'e ti' spenne fótball.

sengeteppe vove av garn i mønster med fleire fargar, sydd saman i dobbel breidde
Sjå også rugge og fillerugge.

'U breidde brossen ive kvílâ.

1. handreiskap av tre eller jern til å flytje / lyfte tunge ting med
Sjå også hakebròt.
2. bratt bakke, brekke
3. vrangbord, fremste delen på ermane på genser / jakke
Sjå også oppslag.
4. brot

1. Hèr æ a passelèg bjørk som eg kan stelle a bròt av.
2. Då mi kóme út'å bròti å såge heim'tte, finge mi nýe krefti.
3. Bròtí på genseræ våre så slitne at 'u ville spite nýe.
4. Der va' bròt i fótæ mí, så eg varte nøydd'e ti' gjipse.

1. ei mengd, mange
2. vase av tømmer under fløyting
Sjå også øye bròti.

1. Der va' an bròti mæ fókk på fótballkampæ.
2. Der la' seg jamt an bròti timr né'enat Hengjebrúne i flòtingjinn.

stor kraftig kar (som ofte "bryt seg fram")
Somme seier "bròtúli".
Sjå også storbròten.

"Bròtúvan passe inkji ti' vèr' sylvsmé'i!", sa Knút.

øks til å dele opp kjøt med

Bròtøksí va' 'kji brúkandi ti' anna 'ell ti' sakse opp kjø̀t mæ.

bru

Den gamle brúne æ mest'e ròtí. Der æ fín'e vèg'e midjom dei tvæ nýe brúó.

gripebrett og strengehaldar på fele/hardingfele

Koss æ brúí på dei nýe félunn dí?

ryggstø
Sjå også brugdestól'e.

'An studde seg ti' brugdunn då 'an reiste seg frå stólæ.

trebenk med ryggstø (brugde)

Brugdebenkjin æ gamle å vént útskorne 'å brugdó.

halvhøg stol med nærast halvsirkelforma ryggstø, gjerne 3 bein
Sjå også stól'e, kubbestól'e, vaggestól'e og brugde.

Da ha' enn brugdestól'e i stògunn som va' så gó'e å sitje í.

person som driv ein gard (eigar eller forpaktar)

I Prestegaræ hèv' det vòre mange brúkara.

1. brurefylgje
2. "leggje bruled"; dvs leggje steinar i ei rekkje der brurefylgjet har gått

1. Heile brúléi kjøyre mæ hest å kjerre.
2. På heió kan an finne brúlé fysst an gút'e ell' a jente hèv funne si a gjipte ó an anné dal'e.

augnebryn
Sjå også bræ.

Brúnin hinge mest'e né' i augó på 'ó.

brunsttid

Rúkattan æ fæle ti' míge rundt húsí i brundæ.

1. bukk som leitar etter brunstige geiter
2. også bruka i overførd tyding om menn
Somme seier "runnbukk'e".

1. Brundebukkjen gjeng'e i gjeitehópæ å snusar. Da sleppte brundebukkjæ inn ti' gjeitó, så da finge sjå om der va' nòken som flaug.
2. Det hèv' vurte tala om brundebukka i ungdómshópæ.

lukt av brunst (om ver og bukk)

Bukkan have sterkare brundelupt'e 'ell veirin.

lang stokk på stativ (som vektstong til å lyfte ei bytte med vatn opp or ein brunn)

Brunnsråtâ æ gåmó å ròtí.

uttrykk bruka når stakkskóren på setesdalsbunaden har brett seg opp

Der æ brúrebrett'e på stakkskóræ 'enni Margjitt.

det finaste kjøtstykket eller kvitosten som brura skulle få (skulle liggje øvst på "brurebordet"); bruka berre i eintal

Brúrebøysti va' lærsteikjí av sauefaddæ.

brurefylgje (på veg til eller frå kyrkja)

"Ko mange va' der i brúrefýæ då Bjúg å Targjær gjipte sikkå?", spúre Tårål.

gåve som brura gjev til brudgomen

Pål fekk så vé' a brúregåve av 'enni Angjær.

brurekrune

Valle húsflídslag ha' fudd'e brúrestas'e mæ brúrela ti' útleige.

giftering med mykje doblar på (for menn og kvinner; helst berre bruka under sjølve bryllaupet)

Eg fann enn gåmål'e brúrering'e i enn kjistili oppå skjeltilæ.

bruremarsj, brureslått

Spilemannen gjekk fremst'e i fýæ å spila a brúreslag.

oftast ein bror til brura; han var ein del av fýisfókkjæ
Somme seier "brúsvein'e".
Sjå også brúrkåne.

Brúresveinen va' av dei fremste i røkkjunn fysst da gjinge at kjørkjunn.

middag som vert koka den første bryllaupsdagen (i eldre tid, då bryllaupa kunne vere i mange dagar)

I brúresøyningjæ brúkar an det beste kjø̀ti an hèvi.

syster til brura og syster til brudgomen som del av fýisfókkjæ
Sjå også brúresvein'e.

Brúrkånâ va' jamt syster å' brúrinn ell' brúdgåmæ.

brus (kolsyrehaldig leskedrikk)

Dèt va' a våkt brús!

vesten i den mannlege setesdalsbunaden

Hèr sér du enn gåmål'e brjósdúk'e.

1. små kvister av furu med turre nåler (til å gjere opp eld med)
2. bål som gjev god varme

1. Brusu æ góe å gjère 'å mæ. Det vare bysutt'e mæ brusu inni.
2. Nò ha' du ellt opp a gó' bruse!

"dott" i panna (på somme sauer)

Stuttróva smòlogg have brúsk'e i blèsunn.

bryllaup

Det va' a stórt bryddaup, mæ mange útlaupara.

drikkevarer som ein kjøpte inn til eit bryllaup

Nò æ 'an âv ette bryddaupskostæ, Såvi.

det ytste av hårpelsen på eit dyr (td mår, rev)

"Èg veit inkji ko brydding æ for nòkå", sa Åni.

lagga stavkopp som vart bruka til ølbryggjing

"'Er æ nóg alli etti gamle bryggjekoppa som an kan få kaupt", sa Torbjør.

brøk

Fysst an ska' leggje ihóp úlíke brykka, kan 'an setje da på a bukselòk.

"brøl"

Eg høyre an fæl'e bryll'e, å då va' det Taddâk som va' vónd'e på hesten.

plass der ein braut laust brynestein

I Valle finge mi brýní frå Eidsborg, for dèr va' brýnebròt.

bryderi

D'æ mykji brýrí å sipte dekk tvæ vendu i åræ itt an hèv' fleire bíla.

stort uhell (i tale eller handling)

Det va' néri mi gjåre brysju då mi rive néd omnspípâ. Det va' a brysje då mi forsåte åkkå.

lérreima på klyvsalen som går framom bringa på hesten (og er fest i klyvmeisan)
Sjå også brjóste

Brýstâ lýt vère stromm så inkji klyví síg'e attigjænom i bakkó.

uskarp øks
Sume seier "bròthogg".

Denne øksí æ barre a brythogg, så an kan 'kji brúk' æ kå ti' kjø̀t.

øks til å dele opp kjøt med

Fysst an brúkar brytøksí ti' å déle kjø̀tlèmin mæ, så kan an 'kji brúk' 'æ ti' anna.

augnehår; bruka berre i fleirtal
Sjå også brún.

'U ha' så mørke bræ å brúni.

solvarme som varer ei stund (sterk og trykkjande)

Dei vesste bræun i slåttæ arme meg út.

1. stygg og utflytande flekk, klyse
Sjå også verbet bræse og bræsutt'e.
2. ei feit kvinne (Hylestadmål)

1. Der æ a fæl bræse på skjortunn mí, så eg lýt två 'æ!
2. Tvæ fæle bræsu gange nårigjænom gongji.

brystnål, brosje (smykke av sylv, tinn osv)

Torbjørg fekk a vé' brǿsnål av góme sí.

tjukt lag med nysnø, så det er tungt å vasse

I vète hèv det kåme den eine brøy'slâ ette den hí.

når mjølka har skilt seg (når ein lagar gumb'e)

Det varte a gó' brøyting av desse gumbekaslâ.

hjelpemiddel til å skilje mysa frå ostestoffet (til kabrette eller gumb'e)
Sjå også brøyte.

'An kan brúke súr mjåkk ti' brøytingji.

smelta feitt av kjøt; bruka berre i eintal
Sjå også flòt.

D'æ godt mæ nåkå brå attat nósmatæ.
Det vare líti brå itt an steikjer magert flesk. Fleskji va' så feitt at det varte 'kji kå brå i ponnunn.

1. utstyr (jernbøyle) til å make skinnfellar med (gjere dei mjuke)
2. ein slags kam med handtak til å reinse linfibrane

1. På garó ha da som régel a bråk hít i lǿunn an sta'e, ti' å møykje skjinn mæ.
2. Førr' i tí'inn dyrka da lín hèr oppi dalæ, å då laut an hav' a bråk ti' å møykje fíberan mæ.

"billeg" stas, overdriven pynting av seg sjølv

Flatelandan ha' mykji brås på sikkå itt da sille ti' kjørkje.

kvinne med fyldig og raudleitt andlet

Anlaug va' a bråse, å varte inkji gjipt.

1. mindre og helst lafta bygning
Sjå også høybú, sètebú, slåttebú.
2. butikk
Sjå også kråmbú.

1. Búin på støyló våre små å mjørke.
2. Fókk mǿtast på búinn.

flokk med buskap (storfe)

Bøykjen va' så slemm'e at heile búdròsí tók út, å la' 'å vatni.

mat frå buskapen (smør, kjøt og liknande)

An fekk mykji búdrått'e itt búskapen va' på støyli om sommåri å ha' godt beiti.

siste dagen med buskapen på støylen
Sjå også búfarsell'e og búfartembe.

Búfardagjen va' det allstǿtt ståkji.

oftast graut på heilmjølk som vart reidd før folk reiste med bufærdí heim av støylen

Det va' góslegt å sitje ihóp adde å ète búfargrauten.