Ordliste

madrass

Desse nýe madrassun æ góe å liggje på.

difteri

I fangeleiró va' der mange som dǿe av magekríkje.

mellomgolv

Det æ vóndt å få a slag i magemunnen.

mageknip

Ko plag' dú gjère itt du fær mageriv?

mageknip ( berre bruka i fleirtal)

Eg fekk slig mageskjèru at eg laut leggje meg né'å.

mage
Sjå også magemål og magetægd'e.

Eg hèv' tídt så vóndt i magâ.

mas

D'æ a mak mæ dei reklamunn på TV2.

reiskap til å møykje skinnfeller
Somme seier "skjinnmake".

Kan 'kji dú Bóa né'å trandan å sveive makunn i dag? Ungan kunna av å ti' vare sette ti' gange rundt mæ skjinnmakunn.

makeskifte

Det varte makebýti midjom 'ó Haddvår å Tór om slåtteteigjin 'pi Tóne.

innpåsliten, påtrengjande og / eller masete
Sjå også nikaflus.

Knút va' a fælt makeflus.

bøygd stor metallklave fest til veggen til å møykje skinn til skinnfellar

An laut gange mæ makegogninn mange gongu ti' dagjæ i fleire dage.

"stokken" i skjinnmakâ

Det va' viktigt arbei mæ makestokkjæ for å få fyddun góe å varme.

puppe

Trú detti makkehúsi vare ti' a fívrell?

fiskeagn av fleire meitemarkar

Detta va' a góslèg makkeklýsse for fiskjen!

"mjøl" etter makk i tre

Det æ unde borkjæ makkjen èt'e gongji i vé'e så det vare makkemjø̀l.

gang eller kanal etter makk i td eple og rotfrukt

Der va' mykji makkesmòg i sǿtepló.

makrell

Makrélen æ gó'e å steikje, men æ 'an for feit'e kan der vère a transmòk í 'ó.

makrell

Makrilen æ gó'e å steikje, men æ 'an for feit'e, kan der vère a transmòk í 'ó.

sterkt ynskje om makt

Makthækn kan fǿre ti' mykji gali.

halvkuleforma sylvstas (filigran, med lauv i toppen; bruka td i blåkuptunn i staden for knappar)

Eg hèv' fengje nýe mali ti' blåkuptunn mí.

plate med tre maler i rekkje (trígjårt; bruka i stakkslínunn)

Malehekti i stakkslínunn æ drusteleg å vént.

karm (ramme) til å lage malt i

An lýt leggje konni jamnt i maltskarmæ.

brød laga med malt
Sjå også stump'e.

Maltstumpen va' sǿt'e å gó'e.

tøyver (slik at ein fekk grøype malt)

Helgómisflaumen seinhaustis kunna vère a tí' for malttøyren.

Mamma
Sjå også Papa.

Mamme fydder níttí år nò i agust.

marbakke (der skråninga ute i vatnet stupar bratt nedover)

Passi dikkå for manabakkâ, bonn, dèr æ spélegt!

bygning med fleire rom

Ko æ detti for slags manggjýve du hèv' sett opp?

1. mann
2. ektemann

1. Ingjen av monnó kóme ti' rétt tíd.
2. Fysste mannen 'enni Svålaug hét Gjermund.

menneskeavføring

På plassa dèr det samlar seg fókk å der inkji æ kåmåri, kan det vare plagu mæ mykji mannelórt'e útivi.

menneskemat

Fysst an barre grøyper konni vare det inkji mannemat'e.

skilnad på folk (ein vert sedd på betre enn ein annan eller " folk flest")

"Mannemònen æ så líten hèra i bygdinn", sa sòme gamle.

likande framferd (verte tykt godt om)

Tór ha' slig a mannetykkji at 'an fekk allstǿtt mange mæ si itt det va' nåkå 'an villi.

livsvegen (få eit normalt og akseptabelt liv)

Mannevègjen kan vèr' krevjandi å fýe.

lokal skjønsnemnd (for å avgjere ein tvist)

A mannlòge kunna avgjère nær an sille reise ti' heis mæ búskapæ.

manndrap

Vónde-Orm Víkjinn kåm i mannskâi å rýmde at Finndalæ.

utskore eller støypt bilete av eit menneske

'Er finst an bistemt'e halsring'e som vare kadda "mannslík".

Bunadsylje med boler. På kvar bole var eit andlet prega inn. Kunne òg vere på ein halsring (hornring)

Mannslíksýu ha' da i gamle dage, men æ vel sjella å sjå i dag.

tyngd som ein vaksen mann greier å lyfte

Itt an sille múre stei'gjæri, måtte inkji steinan vère tyngri 'ell a mannslypt.

gard på Kyrvestad (Vaddebǿ)

Mannspann æ den stǿ'sti garen i Kjørvestad.

gamalt mål på ei viss jordvidd

"Ko stórt æ a mannsverk?", spúre Såvi.

snøtrug for folk
Sjå også trjúg'e og hestetrjúg'e.

Det kan stundom vère så laus'e snjór'e at an lýt brúke manntrjúga for å kåme fram på heiinn.

tung luft i ei forsamling; bruka berre i eintal

Eg fekk vóndt i hovdæ av dei fæle mannylæ.

1. frustrasjon
2. mareritt
bruka berre i eintal

1. D'æ a mare at alli snikkaran kunn' kåme som avtala!
2. Sigúrd ha' så vónd a mare i nótt.

gammal type høyskogsslede

"Slé'an kadda da helst'e marefǿta", sa Taddeiv.

Margit / Margitt

Margjitt saumar så véne nåkå rósu på finglingevetti.

marihand
Somme seier "marablóm'e".

Hèv' du sétt maríablóm'e i år?

flekkmarihand

Maríblómen æ an úalmindeleg vén'e orkidé'e.

marikåpe

Blómenamni marjastakk'e var' alli brúka lenge'.

marimesse (25. mars)

Marjemess æ an merkjedag'e.

Gammal norsk mynteining. I gammalnorsk tid lik 8 øre (24 ertogar, 240 penningar), på 1800-talet lik 1/5 spesidalar el. 24 skilling.

Mark æ a gåmó mynteining.

merke, teikn

D'æ a filli mark for veiræ at katten èt'e gras. Sauin mí have mork i båe øyró.

gammalt mål på ei viss jordvidd (vart betalt i mark i landsskyld)

Mi trú inkji at ordi "markeból" hèv' vòr' nåkå ví'are brúka i talemålæ åkkå.

tverr, sta, vrang

An fær alli rukk' 'ó, 'an æ plent som a marót.

spøkefull nemning på ei musikkframføring

"Å, det va' an vén'e maserall'e!", sa Aslag.

konfirmasjon
Sjå også masjonsbonn.

Masjónen va' fysste sundagjen ette påske førr' i tí'inn.

born som får konfirmantførebuing; bruka berre i fleirtal
Sjå også masjón'e, gange for prestæ, gange lèse, konformant'e, konformére, teikne seg og vare framtèkjen.

Æ det mange masjónsbonn i år?

maskin

Detti maskjíni æ øy'lagt, eg lýt få mi a nýtt.

matmons (vaksen mann som er svært glad i mat)

Ånund va' an matauver, men så varte 'an bulig'e au!

1. bygg
2. innhaldet i eit korn
3. mat

1. Bygg va' maten, mjø̀lmaten.
2. "Det fèr'e ti' vare mat'e", sa Sigúrd, då 'an vill' prǿve om konni ha' mata.
3. "Det vi' alt ette matæ", sa Lív, antel det æ fókk ell' dýr.

matpotet

Det va' mateplí an fekk selje.

mørkt og kaldt rom til mat

I mathúsæ ha' mi alt av mat'e, barre inkji eplí. Mathúsí laut vère músefríe.

person som er svært matglad

Den lisli gúten æ an matpaggji, så 'an æ helst'e bulig'e.

innkjøpt mat i tillegg til eigen matavl

Det va' greitt have nåkå kaupepylse ti' matskjøyti.

næringssut, redsle for å verte matlaus

Unde kríæ va' det mange som ha' matsút.

renna som fører kornet ned i kvernauga når det skal malast

Skakvonden rister matsvíni så at konni renn'e néd i auga.

små mengder mat, berre "spor" av mat

Mi ha' 'kji matsåí i húsæ. Mi ha' snautt matsåí etti.

verte tom for mat (bruka berre i ubunden form eintal)
Sjå også kosstròt og trjóte.

Der æ visst mattròt i Sýstog, mi ljóte skjøyte ti' mæ nòkå fyr' da.

vatn som var godt å drikke og lage mat med

Det va' viktig å have godt matvatn 'å støylæ, forotta mýrsmòk å sprakka.

drikke som ein brukar attåt maten (bruka berre i eintal)

'Er æ mangeslags matvæte: Vatn, saft, mjåkk, syr, kaffé, té, kakao, brús, å kansi anna au vare brúka.

heimelaga øl som inneheld lite alkohol

Matǿli varte au brúka som tostedrykk'e, å inkji barre attat matæ.

maurepiss

Mauremig på línklút'e brúka da på útslett.

sand som pissemauren har laga tue av i graset

Der æ sò skjemmi slå 'å dei åkfaddæ, avdí der æ sò mykji mauresand'e.

bjørn som ikkje bryr seg om folk eller fe

Denna bjynnen som gjekk på Midtfjøddó va' barre an mauretassi.

mann som stappar fort i seg maten

Mauskran vare fórt færige mæ nystunn, da stappe maten í sikkå.

kvinne som stappar fort i seg maten

Mauskrun kóse sikkå inkji mæ matæ, da stapp' 'an í sikkå i fudd'e fart'e.

pengar, eigedom, formue; bruka berre i eintal
Sjå også sigre médelen.

Hèv' an nóg av médel kan an kaupe si ko an vi'.

medejarn, klauvliknande spiss til å merkje av på over- og understokk når ein laftar, så dei skal passe saman
Sjå også mé'ejinn.

Det æ Knút som hèv' smía mé'en min.

klauvliknande spiss til å merkje av på over- og understokk når ein laftar, så dei skal passe saman
Sjå også mé'e.

Fysst an timrar, lýt an hav' a mé'ejinn.

strek etter mé'en så ein ser kor mykje ein skal ta av (økse, høvle)

Méeriti lýt vère godt sýnlegt så an veit ko mykji an ska' take.

augnehår som irriterer og meider augo

An kan 'kji gange mæ mei'bræ.

klype til å dra ut augnehår
Sjå også bræ.

Hèv' du sétt mei'bræklýpâ 'enni Anne?

kvinne som arbeidde med heimekinna smør; uttrykk frå tida då bøndene kinna smør heime og leverte dette til "smørlagjæ", som "meierskâ" var ansvarleg for.

Ungan vorte jamt sende ti meierskunn mæ smø̀ræ.

nekting, forbod

Dennaslags meikking líke mi inkji!

1. spor etter sledemeiar i snø
2. skóningji under slede- eller kjelkemei

1. Det vare hålt å kjøyre itt det æ ís'e i meimingó.
2. Mi løypte 'å kjåkkji om kveldi så det neista unde meimingó.

strek med mé'ejinn i tømmerstokk når ein tømrar

Mé'ingjí sýner ko mykji an lýt take av an stokk'e for at stokkan passe greitt ihóp.

veik og farleg is

På vårpartæ va' der jamt meinís'e på votnó.

trekjegle til leik eller spel (til leikar som "talpinn" og "talmunk")

Hèv' du sétt meinkjen, eg finn'e 'an alli att'e.

1. spesiell ryggmeis av tre
2. ramma til ryggsekken

1. Tjógjei batt hókkjen på meisen å reiste 'å støyli.
2. Meisen maka meg 'å ryggjæ.

person som er til bry eller plage eller er i vegen

'An hèv' allstǿtt vòre an mei'spòsi.

meister (td verdsmeister, vaktmeister)

Tarjei æ enn meistari ti' skjère út kubbestǿli.

rand eller spor i tre eller ski (td hoppski)
Sjå også meite.

Der æ trjå meita unde skjí mí.

høvel til å t.d. lage spor i tre

Ska' an lage meita, lýt an have an meitehǿvili.

1. møll (makk); kan gjere skade på klede
2. korn som skal malast på kverna, korn som er male
3. frø av då (ugras)

1. D'æ leitt itt mellen hèv kåm' inn i klæeskåpi. Da la tyreflísa i klæó mót mellæ.
2. Taddeiv kjøyre a lass mæ mell'e at kvinn'úsæ.
3. Frætti, ell' mellen, va' fælt ti' spreie seg i konnåkræ.

møll

Eg såg a mellefívrell som fauk inni loptæ, då æ eg allstǿtt så ræd for uddeklæó.

folk flest

Mi æ an slags mélsfókk, mi meine å gjère som dei fléste aire.

den mellonste av tre sysken

Det va' èg som va' mélungjen sjå åkkå.

voldgiftsmenn (3 personar: 1 frå kvar av partane og 1 som lensmannen utnemner)

Denne sakjí om vègerétten ljóte mi leggje fram for menna.

menneske

Detta menneskjinni vi' eg inkji hav' mei' mæ å gjère!

beinmerg
Mange seier "merg'e".

An kunna smørje på mergefeiti itt an va' sår'e 'å hondó.

amerikaner

'Er æ mange mérkana som leite ette syllfókk i Nòrik.

tømmermålar

Merkjaren mælte timri å merkte det mæ merkjeøks førr'ell mi støytte det på åne.

reiskap til å merke tømmer med

Merkjejinni laut vèr' kvosst fysst an sill' merkje lastí.

merkelapp

Fysst an vi' út å reise mæ flý, lýt an have merkjelepp'e på koffertæ.

tømmeroppgjer (oppgjer for levert tømmer)

Merkjesètilen fekk an ette at merkjaran ha' merkt timri om våri, ihóp mæ oppgjèri som an fekk på an sjekk'e.

merkedag

Aire fibruar, kjynnemess, æ an gåmål'e merkjisdag'e.

merr, hoppe. Sjå også grahest'e, annæringji, jalk'e, fyl og fòli.

Merrí 'ass Tór tók út heim'tte o' skógjæ.

1. om hest som går eit stykke etter at hestekaren har "prutta" (sagt proo!)
2. vanske med å bestemme seg

1. Den músutti hesten 'ass Òlâv laut allstǿtt have an merretøyg'e førr'ell 'an stoppa.
2. Herjús kunna alli bistemme seg, 'an laut allstǿtt have an merretøyg'e.

tida som høgmessa varer

"Det samer si inkji å muse i messemålæ", seie Sigríd.

messing

Knút Bergvâ gjåre av å ti' munnhorpu av messeng'e.

sundag med gudsteneste

Eg trúr mest'e det æ messesundag'e néste hæg.

såld til å sæle mjøl gjennom (som ein stakk små hol i)

Mésåli varte gjårt av júv'skjinn. 

godt måltid

Sossivóri æ 'kji kå a munnsmòk, der æ ingjen metti í det. Ti' mettis vi' eg have graut'e å mjåkk.

kvild midt på dagen (frå kl 14.00 i samband med gjæting)

Nò æ det slutt på middigjæ, så nò ljóte di út å gjæte kjýne att'e.

medisin

Æ an sjúk'e, kan det hjelpe mæ midisín. Detti æ dei midisíní èg brúkar.

del som er felt inn i td pute til pynt 

Midjomverkji kunna vère hekla ell' sauma.

sekk med innhald (gjerne flatbraud) som ein legg 'pi midjom på trýgjen midt på hesteryggen
Somme seier "midjompaggji".

Midtpaggjen va' jamt an sekk'e av lèrept, dèr an la smånept brau oppí.

piss, urin
Sjå også mige, migji, migmaur'e, migtung'e og migask'e.

Mig varte brúka ti' lite gån mæ. Der va' mykji mig i rennunn.

"pissepotte" av tre
Sjå også mig.

Migaskjen såg nóg út som a slags tròg.

urinblære

Migblærâ, ihóp mæ anna úèteleg, gróve da néd itt da ha' slakta.

urinblære (på dyr)

Migblåsun vorte visst brúka ti' skjåskjinn i fjóslyktó.

vev som omsluttar urinrøyret (på hanndyr)
Somme seier "pissehús".

Mighúsi varte som règel gjèvi ti' 'ó pusi fysst mi ha slakta.

urinrøyret på eit slakta dyr
Sjå også mig.

Migjen varte kasta ihóp mæ alt di hitt úreine på a slakt.

eitermaur
Sjå også pissemaur'e og mig.

Èg kaddar dei gúle mauran for migmaura. Det æ vóndt å få migmauran 'nunde klæí.

Mikkel
(Uttalen i Valle er oftast Mikkjål. I Hylestad helst Mikkjel. Uttalen i Bykle, helst i nyare tid er Mikkel)

Mikkjål Hâstad va' banksjæf'e i mange år.

skinntryte, blokkebær, mikkelsbær

Mikkjålsbèrí æ stǿri 'ell blåbèr, men inkji sò sǿte.

vanskapt fisk der overkjeven er unormalt kort
Sjå også fisklingji, kót, kjývi, kjývingji og skark'e.

Èg hèv' alli fengje mikkjålskót på slúk'e, barre i nèt.

den yngste av to brør med same førenamn

Mindri va' stǿri 'ell Stǿri, men 'an va' yngri.

minestein (liten, tunn og skarp)

Míneflingrun laut an plukke opp i voddæ itt da ha' mína.

steinmjøl (ved boring)
Somme seier "bòresadd'e".

Mæ moderne bòremaskjín vare mínesadden blåsen út'ó hòlæ.

minus
Dei fleste i Valle sokn seier "minús" / "ménús".

Fem mínús tvó æ trí.

oppsiktsvekkjande ugreitt

Det mirakkelsi av a úthús kan inkji stande oppi lengji!

liten og veik stakkar

Sjå den miskunnsmauren koss 'an strævar mei' 'ell 'an hèv' godt av!

smal kanting av tøy (td øvst i stakkslínó)

Denne lisle remsâ kan brúkast ti' a missøyme.

haug med husdyrgjødsel lagra utandørs
Sjå også myk og tó'e.

Det varte jamt mykji flugu i mittingjinn.

gjødselplass ved bygning for husdyr

Ifrå mittingestââ va' der jamt tóe.

1. lang samanhengande lyd frå kattane, særleg i laupetida
2. "fælt mas"; bruka berre i eintal
Sjå også mjarre og mjarren.

1. Eg æ gorrleid'e detti mjarri 'ass pusi!
2. Bigjynder 'u mæ dei mjarræ sí atte, så reiser eg heim'tt'e!

botnfall (i td saft, øl og myse)

Nest'å saftbuttilæ va' mykji mjór.

vasskvern (gammal nemning)

Stadnamni Mjúnøyan fortèl'e at der må nóg hav' stae mjúnu dèr.

hofte

'An sa at 'an verkte så i mjynnó. Eg fekk så vóndt i mjynní ette at eg datt på ísæ.

mjød

Mi drikke bå' mjǿ' å vín. Der æ mjǿ' i desse drykkjeblondunn.

1. snø (laus og fin)
Somme seier "snjómjødd".
2. noko som er lett og fint

1. D'æ létt å løype i dei lause mjøddinn om det æ alli så bratt.
2. "Pollen" kan an kadde mjødd.

mjølauke (soppsjukdom: svarte korn i eit kornaks)

Mjø̀laukji líka mi inkji å få i åkræ.

mjølber

Mjø̀lbèrí æ smaklause.

kiste, ofte med to rom og skrålokk; bruka til å lagre mjøl i Sjå også braubingji og eplebingji.

Det æ góslegt mæ an fudd'e mjø̀lbingji.

stor trekiste med flatt lok 
Sjå også býre.

Mjø̀lbýrâ sille vère músetétt å varte brúka ti' å have mjø̀l í.

mjølsekk laga av skinn

D'æ lengji si fókk brúka mjø̀lhíta.

lagga og ovalt stavkjerald

Den gamli mjø̀lhókkjen min lýt stellast, for 'an varte nòkå loggslègjen.

kiste av tre der mjølet dett ned i (i eit kvernhus)

Fysst konni æ mali, drèg'e steinen mjø̀li mæ si så det ræser néd i mjø̀lkjistâ.

mjølkjerald

Mjø̀lkoppen mæ grautemjø̀l hékk på veggjæ innmæ åren.

liten sekk med mjøl i

Bé'esi-kjèringan kóme mæ sí mjø̀lskryddi, å båe sikkå mjø̀l.

mjøl i svært små mengder

Støylsferrâ ha' alli a mjø̀lså etti.

spill av mjøl etter lass eller byrd

Bónden såg barre mjø̀lvègjen ette tjóven.

humlehonning (vart bruka til å lage mjød)

Detti kafféi æ sǿtt som mjøyr'e.

mjødurt

"Mjøyrgras hèv' alli èg brúka ti' nòkåting", seie Magl.

belte rundt smalryggen

Kjistebeltí vorte brúka ti' mjåbelti. Mjåbeltí kóme út av brúk då karan slutta å brúke knébuksu å gjinge ivi ti' dalebuksu.

mjølk (bruka berre i eintal)
Sjå også mókke, rennemjåkk og syr.

An fær inkji kaupe mjåkk i mjåkkflasku lenge. Mi ha' mæ åkkå mjåkk i mjåkkeflasku mæ mi våre i skúli.

"mjølk-bart" på overleppa

Ungan bægja å drukke feskjí mjåkk så da finge mjåkkbartu.

mjølk

Kom å få mjåkkdrikke fysst du æ tysst'e!

mjølkekjertel, jur

Stǿrelsen på mjåkkeisló kunna vèr' úlík'e.

"mjølkeflaum" (når fleire kyr har kalva og mjølkar mykje)

Nò turge mi inkji vèr' ræde for mjåkkjinn, for nò æ det mjåkkflaum'e.

holk til å lagre mjølk i
Sjå også hókk'e.

Førr'ell da reiste på heií mæ búskapæ laut da samle mjåkk i mjåkkhókka for dei som vurte etti heimi i slåttæ.

rom til "mjølkestell" (tilbygg til støylsbua, saman med forstoga)

Sòme ha' mjåkkhús 'å lénæ 'å inngongjinn i búinn.

reiskap til å ause opp mjølk med (Ser ut som ei ølhøne, men ikkje så forseggjord. Det var samla mjølk til sommarbruk for slåttefolket og då nytta ein "mjåkkhǿnâ" til å ause opp av denne mjølka).

Mjåkkhǿnâ æ a ause av tré.

mjølke (sperma hjå fisk)

Der æ líti mjåkkji i fiskó om sommåri.

mjølkeku

Taddeiv ha' góe mjåkkjý. Den beste mjåkkjýrí åkkå fekk an vónd'e úmei'e, så mi laut slakt' 'æ.

mjølkekolle

Der va' mjåkk bå' i mjåkkoddu å hókka i mjåkkhúsæ.

lagga mjølkebøtte av tre 

Mjåkkryngjâ varte brúka ti' å mókke í, å inkji ti' å have mjåkkjí í. Dei små mjåkkryngjun vorte kadda gjeiteryngju, å dei vorte brúka ti' å mókke fænåren né'i. Gjeiteryngjun take 'kji mei' 'ell trjå-fjóra pottu.

mjølkesil

Den varme, nýmókka mjåkkjí varte síla gjænom an mjåkksíl'e mæ sirål.

rask auke i mjølkemengda etter å ha fått betre fór; berre bruka i eintal

Nò hèv' Dagrós fengje sòdan mjåkkskòt, si' 'u
fekk grjón.

mjølkeskvett

Katten sat tídt på fjóstilæ å venta på mjåkksòpen sin.

"mjølketimen" (mellom kl 06.00-07.00 og 18.00-19.00; berre bruka i ubunden form eintal)

Dei gamle våre nøyne mæ å halde på mjåkktímen.

mjølketann

Mjåkktennan fedder an ifrå fem-seksårsaldræ.

mjølketrog (uthola trefat)

Den nýmókka mjåkkjí slóge da n'i a mjåkktròg, å rjómen flaut opp så da kunna fløyt' 'an âv mæ a fløytingesleiv.

smalrygg

Mjåryggjen æ veik'e, å d'æ fórt å få slit í 'ó.

1. mo
2. bruka i uttrykket på Mónæ

1. Móne æ long.
2. Mi våre på Mónæ i 1969.

skum i munnvikane

"Dei dǿdssjúke tyggje mó", sa Svein. Kjýrí mí togg mó førr'ell 'u daua.

dumt eller morosamt påfunn
Sjå også moddesekk'e, moddutt'e, tollmǿse og grille.

Dèt va a fæl modde du kåm mæ nò! Det va' jamt nåkå moddu mæ 'ó Haddvår. Han tumlar mæ så mangeslags moddu. Det æ helst'e ungan som finne på addeslags moddu.

person som finn på mykje dumt og rart
Sjå også modde og moddutt'e.

No hèv' du fengje det som du villi, din moddesekk'e!

1. dis (helst om våren og sommaren); bruka berre i eintal
Sjå også hími.
2. steinstøv frå kvernstein
3. den grå og blautare delen av overflata på ein kvernstein

1. I varmt å godt veir om sommåri ligg'e móâ jamt n'i dalæ bå' morgón'e å kveld.
2. Móâ blanda seg mæ mjø̀li å sleit út tennan på sòme.
3. Móâ slítst fórtare 'ell dei harde konní i steinæ.

1. mo
2. bruka i uttrykket på Móæ

1. Det veks'e helst'e furu på móó.
2. Mi våre på Móæ i 1959.

Morbror, onkel.
Somme seier "moibróæ" i dativ eintal.
NB: I ordet "moibróer" fell "r"-en bort når fyrste bokstaven i ordet etterpå er ein konsonant (sjå det andre dømet)
Sjå også faibróer og brói.

Moibrói hèv' allstǿtt havt véne bíla. Bjørgúv arbeidde sjå moibróe sí. Moibróer 'enni Lív heite Haddvår.

morbror

Kjæm'e Moibrói att'e i morgóhindagjen?

1. mor
2. liti jente
Sjå også fair'e.
NB, forklåring 1: I ordet "moir" fell "r"-en bort når fyrste bokstaven i ordet etterpå er ein konsonant (døme1, setning nr 2)

1. Moir 'enni góme va' gardsgjente. Mamme å moi dí æ systa. Moirin åkkå sjale sikkå jamt sjå kvorairne. Koss æ det så mæ moiró dikkå?
2. Koss æ det mæ di, lisle moir? Sæ mí moir, frýs'e du sossa!

morsmjølk

Moirsmjåkkjí gjèv'e gó' næring.

morsyster, tante
NB: I ordet "moisyster" fell "r"-en bort når fyrste bokstaven i ordet etterpå er ein konsonant (sjå det andre dømet)
Sjå også faisyster og systi.

Båe moisystan 'ass våre møykjeddinga. Moisyste dí sjala si sjå åkkå om sundagjen. Moisyster 'ass Jón æ sjúk.

morsyster, tante

Eg fekk an blóm'e av 'enni Moisysti.

tid for å mjølke kyrne; bruka berre i eintal

Nò æ det snart mókketí', så nò lýt eg stelle meg ti' at fjósæ.

slede til å køyre husdyrgjødsel

Mokslé'en varte au brúka itt det va' tåi dèr det va' bratt.

meier i ein (mokslé'i)

Mokslé'meian våre gjinni av sjavvaksne bjørketré.

holet i / ved golvet der ein skuvar ut husdyrgjødsla (glugget kunne òg vere noko oppe på veggen; ein måtte då kaste ut lorten)
Sjå også mòke, rennâ og glugg.

Mi mòke lórten út mokstregluggji.

gjødselspade
Somme seier "mokksrèke".

Mokstrerèkâ varte brúka ti' å mòke i fjósæ mæ.

øl for ubeden gjest som hadde mòka i fjoset

Stéfansdagjen, 2. jóledagjen, rie da om hús å finge ǿl ette mòkingjinn, å kadda detti for mokstrerús.

lite stykke av t.d. flatbraud
Sjå også braumòli og mul.

varsel om at ein person er feig'e og kjem til å døy (vedkomande et uvanleg mykje. Bruka berre i bunden form eintal)
Somme seier "mollgråen".

Kåna tenkte om det va' mollegråen 'an ha' fengji, si 'an åt så úmåteleg.

moldstøv

Mollgòvi stó' hågt ti' veirs då det blés så fælt fyrri dagjen.

veggfast sitjebenk, laga som ein kasse og fylt med mold, for å tette nede ved golvet for trekk og myser
Sjå også pad'e, kvílepad'e, anveggspad'e og lislepad.

Inni stògunn æ mollpada kring adde ytriveggjin.

bruka om når ein har spreidd så mykje naturgjødsel at ein ikkje ser molda på åkeren

Nò hèv' Tòróv hevda så det æ reine molltekkjâ!

bruka om person som arbeider mest heile tida (helst med fysisk gardsarbeid)

Å vère "molltræl'e" tar inkji have mæ "moll" å gjère, men det æ ein som held'e det mæ kroppsarbei' mørks i midjom.

1. veg der det har gått så mange at det mest berre er mold att i vegen
2. spill av mold etter lass eller byrd

1. Dèr hav' kjýne gjengje så mykji at d'æ mollvèg'e ette da.
2. Der va' mollvèg'e ett'ó, dèr 'an ha' kjøyrt.

blom på molteplante

'Er æ mykji molteblóm'e å sjå i år.

ryggbør med molter (bruka i samband med å bere molter heim frå heia)
Sjå også kass'e.

Moltekassen laut vère tétt'e.

område med mykje molter

Der kunna vère fleire moltekjorr oppette Bjynnedalæ.

moltemyr

Fann du nåkå på molterjóó?

auke
bruka i uttrykket mòní; bruka berre i eintal

Det æ mòní kverr skalkjen itt an æ masslaus'e. 'An tikje mòní kvert ǿri.

1. noko som syner att (ein kan truleg ikkje bruke dativforma i denne tydinga) 2. rikdom (pengar, gods, innbu, klede) 3. rester etter

1. Åne hèv' auka an mòni. 2. Ånund hève så mykji mòni, 'an æ godt av manni. 3. Der va' 'kji kå an mòni etti i mjø̀lkjèræ.

mord
Sjå også mórari.

Hèv' du høyrt om di fæle mór'i út'å Sòrdal, i 1798?

mordar
Sjå også mór.

Móraren út'å Sòredal hét Sigúrd Eivindsson.

morgongry

Det æ vént fysst morgóljóskjen kjæm'e.

raude skyer om morgonen

I slåttæ va' morgóró' a veirmerkji da inkji líka, for då kunna det vère útsett for regn.

mark; vekteining (1 mark = 250 gram)

Eg vi' på búí å kaupe mi a mork mæ kaffé.

holkil i undersida av ein laftestokk til plass for mose (tettingsmiddel)

Mòsegròpí lýt takast út så mykji at der æ plass'e ti' mòsi.

mose

Der æ stórt forsil på dei tvei mòsó.

1. maske (strikking)
2. Bruka i uttrykket sleppe av an moskji

1. Du må inkji sleppe âv an moskji så det var' hòl i sokkjæ!

kronisk sjukdom (ofte etterverknad etter gulsott)

Anlaug fekk mósóttí, å talmast âv.

indre livskraft, makt, energi

Der æ móstr i dei kvendæ.

motgang

Mi mǿtte mange mótbussu førr'ell húsi åkkå varte færigt.

motgang

Tarjei mǿtte mykji mótbyrr'e då 'an króv útsiptning.

gåve (oftast klede) som brura gav til foreldra til brudgomen

Forellí finge tvau pòr mæ tvíbandssokka ti' mótgjèv.

motbakke på køyrevegen, motbakke i lassretninga

Det æ tungt mæ mótkjøyrslu i høyskógsvègjæ.

motvind når ein ror

Det va' jamt mótró itt mi svinga rundt Odden.

kneik, motbakke
Sjå også móte

Hèr æ så tungt a móttak, mi ljóte setj' åkkå å kvíle a bil nò.

utydeleg og låg tale (om person som ikkje talar tydeleg)

Sossidan mudring kan eg inkji sitje å høyre på!

"pulsvarmar" (strikka band med løyesaum til å ha kring handleddet)
Sjå også mufla.

Æ det góme dí som hèv' spita å sauma dessa véne mufletísan?

halvvott, vott utan fingrar
Sjå også mufletísi, lóvevott'e, finglingevott'e og vott'e.

Breislejentâ brúka trått mufla fysst 'u breiddi, så 'u inkji sille vare sår i hondó.

1. noko stor mengd eller masse; td kumøkk
2. noko stor mengd; td ein haug med eplekaker

1. Kjýrí dreit a stór múge.
2. 'U baka a múge mæ eplekaku.

smak av mygl

Der æ a muggesmòk i desse lefsó.

1. lorteklatt
2. sur, furten

1. Det æ inkji greitt å trǿ 'pi a lórtemukke, å så gange beint inn i búí.
2. Tarjei sat som a mukke å alli sa nåkå.

mole, lite stykke (td kakestykke)
Sjå også mòli, substantivet muldre og verbet muldre.

Kan eg få a mul av dei góe kakunn? Nò have mi ète godt, 'er æ alli etti a einaste matmul.

1. matsmule
Sjå også mul, verbet muldre og stumpemuldre.
2. ung jente (H)

1. Der låg nåkå muldru på kjykkenbordæ.
2. Sjå dei tvæ muldrun!

1. mulen til eit dyr
2. strott på sekk

1. Hestemúlen æ mjúk'e å gó'e.
2. Nýt att'e múlen!

mulkt, bot

Fekk du stór mult då du varte tèkjen for å kjøyre for fórt?

1. mann som har vanskar med å tale reint
2. mann som et seint

1. Gunnår æ enn muml'e som æ vónd'e skjø̀ne.
2. Tòróv æ enn muml'e som mest'e alli var' færig'e mæ å tyggje.

uniform, klededrakt

Itt da våre på móæ klædde da sikkå opp i mundéringa.

"terning" eller liten rund stein i terningspel

Den vénasti munkjen kadda da Gulli.

stein til å "munkast mæ"; barneleik

Munkesteinan våre små å runde åstein'e.

1. heimebryggja øl
2. snop, sukkertøy

1. Munngodt varte førr'e brúka fysst an tala om godt å sterkt ǿl.
2. Ungan finge sikkå nåkå munngodt, laudagskveldi.

velkomstskål (velkomstdrikk med øl i td bryllaup)
Somme seier "munngodskål".

"Da tappa âv úti munngårskål, da ha' rèkjest på heió for lengji" (gamlestev-line).

munnharpe

Mi vite inkji ko lengji 'er hèv' vòr' smía munnhorpu i Sætisdal.

håndvaskefat av messing eller kopar

Munnlaugji 'ass Andrés stó' på lislepad.

smakebit

Kan eg få a munnsmòk av suppunn dí, Gýró?

"masekopp"

Signe æ a fælt munntòl.

"snakketøy", talegåve
Sjå også tǿle og talegåvu.

Taddak ha' munntǿlun i orden. Såvi hève munntǿlu som an stórtingsmann'e!

murar

Kjètil va' an gó'e múrari å varte mykji brúka.

rusk og rask

Ko sku' mi gjère mæ desse murâsæ?

jord, grunn

Haglflóne sló åkren plent néd i murâ, så 'an alli vann reise seg att'e.

1. stydje, ofte tvigreina, til å stø opp stakksneisa med, det var vanleg med tre stk i kvar høystakk.
2. slede eller dragkjåkkji 
Sjå også høystakk'e, stakkstad'e, stakksneis, stydje (V), krakji, vindverje, vindvevje, band, torve, býr, kjembe og høyskóg.

1. An lýt have minst trí murefǿta i enn høystakk'e.
2. Det va' léttare drage høytti heim'tt'e på an murefót'e 'ell på an dragkjåkkji.

eld frå roten og myskra ved som har blitt blågrøn

Murellen gjèv'e inkji mykji vermdi.

veik vedvarande verk i kroppen

Eg kjenner an mureverk'e i mjynnó mest'e allstǿtt, men itt an æ gåmål'e, lýt an barre líe å tòle.

lite sår (merke i skinnet; lite og uvesentleg)
Sjå også verbet murke.

Æ denna lisle murkâ nåkå å brý seg om?

1. morter, m.a. til å knuse kaffibønner i
Sjå også kaffémúrt'e.
2. person som arbeider godt og jamt
Sjå også múrte.

1. Gýró sleppte múrten né'å den eini fóten.
2. Ånund æ an múrt'e ti' arbeie. 'U sat som enn murt'e heile kveldi å sauma på dalebuksun.

lite flink til å tale for seg og / eller til å arbeide

Det kan vèr' vóndt å skjø̀ne ko murvlan seii.

mus

Mi ljóte tétte for músó, da tikjest kåm' inn kòr da vi'!

musebol
Sjå også bǿli.

D'æ leitt få músebǿli i húsó. Músebǿlí æ góe å varme for dei små, nakne músungan.

musefelle

"Dei nýaste músefeddan æ for nǿve!", sa Svein.

lite rom over full 2. etasje i eit hus (oppe i mønet; same som evsteskjeltil)
Sjå også skjeltil.

An høyre jamt mýsan springe på múseskjeltilæ.

skal og rester av korn eller andre smårester som er att etter ein museinvasjon; berre bruka i eintal

Der æ slig múseskúr'e i konnstaâ i år.

nedste stokken i lafta bygning, som er brei og flat under for å hindre myser i å klive opp, underliggjande stolpar må vere smalare; mest bruka i stolpehus her i Setesdal
Sjå også músesydd (V) og svidd (H).

Denne músesviddí æ mest'e ròtí.

nedste stokken i lafta bygning, som er brei og flat under for å hindre myser i å klive opp, underliggjande stolpar må vere smalare; mest bruka i stolpehus her i Setesdal
Sjå også músesvidd (H) og sydd(V).

Timrâ ligg'e på músesyddinn.

1. ørlita vierart (salix herbacea)
2. saumemønster på setesdalsbunad

1. Múseøyró æ visst minste tréslagjen i verdinn.
2. Førr' i tí'inn då da pynta skjortun mæ saum'e, så sauma da a mynstr som da kadda "múseøyru".

smått rusk, bos, makkemjøl
Sjå også muske.

Sóp nå opp detti muskji, Titta, så mi inkji drage det mei' útivi.

"høyrusk"", "høybys" (vart av og til bruka som såfrø)

Gývi fann nåkå muskrí i lǿunn som 'u kasta útivi, så den lisli mollsvårti flekkjen kunna grassetje seg.

mann som seier lite og talar lågt (ofte seinfør og får gjort lite)
Sjå også muslen, verbetmusle og substantivet musle.

Taddâk æ an musl'e som gjère líti av si i verdinn.

kvinne som er seinfør / får gjort lite
Sjå også muslen, musle og musl'e.

Yngjebjør va' a musle, å gjåre líti âv si.

krok eller hekte i sprettí som jenter i setesdalsbunad brukar til sokkane (kroken som er under sylvspennet held sprettereiman rundt leggen)

Muslun ha' rakna, så eg laut bøygje da ti' nòkå.

sagflis eller anna smått

Makkemjø̀l må an kunn' kadde must.

samlenamn på knott (viglemý) og mygg (mýhanka)
Sjå også spjankji.

'Er æ så mykji mý i kveld, at eg vi' barre vère inni.

mugg (bruka berre i eintal)

Der æ mygl 'å desse stump'e, eg kan alli èt' 'an.

myggsverm

Av å ti' æ mýhankedansen plagsam'e rundt hòvúdi.

1. mygg Sjå også mý, viglemý og spjankji.
2. stankelbein

1. Mýhankan have an úlílèg'e surr'e itt da kåme inn i sòverómi å an inkji fær sòve.
2. Mýhankan hav' kalleg lange fǿta.

møk (husdyrgjødsel / avføring frå husdyr; bruka berre i eintal)
Sjå også mitting, lort'e, mykkjerre og myktròm.

Mykjí va' dèt einaste da ha' for å auke avlingan av mat'e for fókk, å fór ti' húsdýró.

haug av naturgjødsel (vart oftast køyrd ut før snøen var borte om våren)

Fysst an kasta út tadden, låg 'an der som a mykdyngje ottenat veggjæ.

gaffelliknande handreiskap med skaft og tindar (bruka til møk)

Mykgreipen varte mykji brúka ti' å røyte lórt'e mæ.

liten gjødselhaug som ligg på åkeren

Mi kjøyre mittingjí út'å åkren mæ mykkjerre, å la' mykjí i om lag fem mykhauga.

møkgreip av tre
Sjå også mykstyng'e

Eg hève enn gåmål'e mykjesting'e mæ trjå tinda.

hestereiskap med to hjul son vart nytta til å køyre ut husdyrgjødsla
Sjå også myk og myktròm.

Mykkjerrâ æ sett ihóp av myktròm, vippeskjæka å hjúli.

slede til å køyre naturgjødsel med om vinteren

Mykslé'an da brúka førr' i tí'inn våre sterkare ell' høyslé'an. Oppå myksléâ låg a tròm som da kasta lórten oppí.

1. handsmidd greip med grove og beine tindar
2. tregreip med 2-3 tindar (reinsdyrhorn vart også nytta)

1. Kvæ kan stelle att'e mykstyngjen min?
2. Sòme mykstynga våre av honngreini.

rektangulær "kasse" som ein køyrde ut møk med hest
Sjå også myk, tròm og mykkjerre.

Mykkjerra va' sett ihóp av myktròm, hjúli å skjæka.

uryddig haug
Sjå også flottmylje og myljast.

Steinan låge i ei mylje.

1. haug med fine og runde steinar til å munke mylse med
2. "haug med menneske i ei røre" (td born som dett i ei klynge under leik)

1. Sku mi munke mylse? Mylsâ æ stór, av små, runde steina.
2. Ungan snåva i kvorairne å dutte i ei mylse mæ da stròka.

mynde

Léssmannen hèv' mynd ti' å arrestére fókk.

likskap i andletet (særskilt munnen), andletsdrag

Da have same mynntí, så an tar inkji vèr' i tvil om syllskâ.

1. føredøme
2. mønster
Sjå også mynstr (hokjønn).

1. Hú æ plent a mynstr for ungdómen.
2. Det va' a vént mynstr eg såg idag.

mønster eller mal (under arbeid)
Sjå også mynstr (inkjekjønn).

Sill' an saume greie klæi, laut an au have grei mynstr.

tranebær

Mýrbèrí æ gó'e å ète om våri; da hav' lègje heile vetren unde' snjóræ.

1. gjørme, søyle; bruka berre i eintal
2. bruka i uttrykket kåme néd i myrâ.

1. Det va' a einaste myre rundt búí.

gjørme i botnen av ei tjørn

Itt an laugar seg i a tjynn mæ myrebotn'e, lýt an två seg ett'å.

fisk som lever i små tjørnar eller pyttar med gjørmebotn (er mørkare i fargen enn vanleg, kvite i kjøtet og veks seg aldri store)
Sjå også myre og kót.

Eg líkar alli antel å fiske ell' å ète myrekót.

gjørmepytt

An kunna vare hangandi disom an trodde n'i an myrepytt'e.

tjørn med gjørmebotn

Fiskjen i a myretjynn æ kvít'e, tjurr'e å smår'e.

stor haug, stor hop, rot

Dýrí som gjinge i rås, låge i a myrje.

myrmalm

Mýrjinni varte mykji brúka fram ti' reformasjónæ.

graut laga med myse i staden for vatn eller mjølk

Mysegrauten var' sǿtare, men det drýgjer 'kji maten.

1. makk i eldgammal myse som står utett
2. veik, kraftlaus person

1. An kan inkji drikke myse som der æ mysemakk'e í.
2. Fysst an var' kadda an mysemakk'e, då æ der inkji mykji krefti í 'ó.

pålegg av innkokt myse eller mjølk og litt mjøl

Mysesmø̀r varte brúka ti' pålegg på sive ell' lefsebiti.

laust treverk (rote)

Fysst koddun ha' mysktst, laut an sandskúre da for å få bort myskji.

1. medgong
2. medhald (td i ei sak)

1. Itt an hèv' mæbyrr'e æ det létt å halde móti oppi.
2. Eg fekk mæbyrr'e då eg va' ti' kommisjóns.

1. lyd frå geit
2. bruka om særmerkt menneskerøyst (ljos og skarp røyst)
Sjå også mækre.

1. Høyre du di mækri, Tjógjei?
2. D'æ tungt å høyre på detti mækri 'enni Margjitt.

enkeltbekkasin

Eg høyre mækregaukjen i gjår.

målereiskap av tre forma som ein "T" med to pinnar til måling av toppmålet i 6 alners høgde på ståande skog

Itt tréí héle "seks alni sjau", sjau tomma på mæleklavâ, vurte da blekkte.

lauvmark

Nò æ det så mykji mælemakk'e i tréó at da ète opp alt lauvi.

stong til å ta mål med (4,428 m lang)

'An hoppa mælestongjí, å dèt varte reikna for å vère a langt hopp. Eg hèv 'kji mælt det mæ mælestong, men eg hèv' stiga det opp, så eg gjèt'e på a fjórongsmål.

melrakke, fjellrev
Sjå også rakkji.

Mærakkan gróve sikkå hòlu i Mærakkehaugó.

fiskemerd, netsekk fest til eit bygji av tre
Sjå også mærlag.

Mæren æ heimegjår'e av a bygji å an nètpòsi av hòvollegån.

ein stem som er laga med opning der ein set merden for å fange gytefisk
Sjå også mær'e.
Somme seier "mærelag".

Mærlògjí æ múra opp av stein'e så an kan jage gåttefiskjen beint inn i mæren. Mærelògjí låge líkeis i bekkjæ frå år ti' år.

vanske, problem, bry, plage, strev

Det æ ei mǿe mæ dei tåtelombó.

mager stakkar (gjeld underernært dyr eller menneske)

Dei stakkars mǿekrókan måge hav' vòr' møylause.

mødesamt steg

Det kan vère mǿisfèt å kåme ví'are itt an hèv' oppilivt nåkå tungt.

onsdag
Mange seier "mǿkedag'e".

Mǿkdagan have mi samling i Talemålsgruppunn.

1. møne på eit hus
2. morgon
3. bruka i uttrykket frå mǿnæ

1. 'U balanséra oppå mǿnæ.
2. Òlâv æ fillen om mǿnó. Eg kjæm'e frå mǿnæ.

den øvste åsen i ein lafta bygning

Det kan vèr' tungt å leggje mǿnsåsen på plass.

Mørke; bruka berre i eintal.
Somme seier "mjørkr".

I mørkræ æ det svint å snåve å dette.

1. kristeleg møte
2. møte

1. 'Er æ an emmisær'e i bygdinn nò, å held'e mǿti, ska' trú om 'er vare a vekkjing?
2. Æ 'er mǿti i jaktlagjæ i kveld?

eldre ugift kvinne
Eldre form: Møykjedding.
Sjå også attegløyme og sveikadd'e.

Båe systan våre møykjèringa.

skrukkete flatbrødleiv (vart bruka om leivane til ein urøynd bakar)

Titta va' 'kji så gó' ti' bake, så det varte mange møykjèringsskrukku.

maure (plante)

Det æ møyre an brúkar ti' lite raudt.

1. spade av tre til å røre i maltet / ølkjeret med
2. reiskap til å make skinn med
Somme seier "møyskr" (hokjønn)

1. Eg hèv' a gåmó møyskre som Gófa hèv' gjårt. Møyskrâ va' omlag 1.25 m long å breiare i dei eine endâ.
2. Gófa gjekk nòkå mæ møyskrunn kverr dag'e.

"mosegrop" (romet mellom to stokkar i ein tømmerbygning der ein legg mosen)

Ungan ruste mòsi útó' måfaræ for å røykj' 'an.

svigerson

Mågjen min æ ifrå Bý'n.

1. lengdemål m.m.
Sjå også mæle og målband.
2. stemme, røyst
3. mengdemåleeining for ved
4. måltid mat
5. måling
6. kvar mjølking (morgon eller kveld)
7. språk

1. Denna tommestokkjen sýner inkji plent rétt mål, 'an æ avbròten!
2. 'An æ kvedd'e i målæ, Tjógjei.
3. Vi' du kaupe a mål av mi?
4. Nær sku' mi have mål att'e? Mi ète trjú, å stundom fjågó mål ti' dagjæ.
5. Di va' an ljót'e lit'e på dei målæ!
6. Vénerós mókka a fudd bytte ti' kverrt mål.
7. Dessa turistan tala a mål eg alli ha' høyrt førr'e.

målar

Harald Lund va' an kjend'e målari frå Valle.

1. målarkost
2. kvitbladtistel

1. Målebosten æ plent stív'e i bustinn, kví ha' du 'an 'kji n'i vatn?
2. Målebosten líknar helst'e på an gamledags rakebosti.

spann med måling (meir enn 3 liter)

Eg kaupte tvau målesponn, men eg ha' havt nóg mæ di eine.

støypegods

Grýtâ æ gjår' av målm'e.

man på hest; bruka berre i eintal
Sjå også stålmån og skormeitt.

Sòme klyppte måní vént, å aire úvýri.

1. måne (i himmelromet)
2. månad (kalendermånad)
3. snautt område midt på hovudet
4. bruka i uttrykket ný'e måni

1. Månen æ bjart'e i nótt.
2. Nò æ mi i april måni.
3. Eg hèv' visst fengje måni nò.

kaffimål

Tvæ måtu n'i an kaffékasli æ plent passelegt. Ei jamtramma måte mæ kaffé ti' tvei koppa vatn, vare kji dèt passeleg sterkt?