Ordliste

går i munnleg arv

Denne sògâ hèv' eg barre høyrt sagd av munni.

"ikkje kjenne seg sjølv att" (når ein er gammal og redusert i kropp og hovud)

Det æ vóndt å måtte sakne sjave si.

reise fort og uventa av garde

Eg sala ti' så fórt eg ha' èti.

samle seg, møtast ein flokk

Det samlast ti' så mange ungdóma då Åsmund Åmli spila å song.

samle saman eit eller anna på ein uvyrdsleg og "grov" måte (godt og dårleg)

Nò have da sampa ihóp bå' di eine å di aire!

gode og likeverdige kameratar

Augund å Fókkji våre samse kara å våre mest'e som brǿa.

vere einig i noko som ein annan har sagt (utan å sjølv seie så mykje)
Sjå også sanne.

Taddeiv og Jórånd sanna ette kvorairne allstǿtt.

ull med svart farge (frå sau)

Itt an vóv mæ sauesvårt udd, kunna det vare vallmål ti' úlíke slags klæ'eplogg, du vi' seie gråkuptu 'ell grautekuptu.

saume saman

Moirí sauma att'e eine lommâ 'ass Bjørgúv så 'an inkji sille halde hondinn så mykji dèr. Doktaren sauma att'e op'rasjónssåri.

spikre overlag kraftig og mykje

Hèr ljóte mi saume det ti', for hèr leitar det på.

uttrykk bruka i samband med å slå eller sage ned alt på ein stor teig

Tårål saura néd adde rynningan hítmæ bekkjen.

sed og skikk

Det æ bådi sé' å sikk'e å takke fysst an fær nåkå.

fare greitt fram, rette seg etter sed og skikk

No lýt du sée di, Titta, fysst du ska' på sundagsskúlen sy' bygdí. Sé deg som vaksi fókk!

1. "sei"
2. "sei", "fortel" (sagt til eit barn som finn på å reise ein stad)

1. Segg mi; ko gali hèv' eg gjårt?
2. Kòri vi' du av, segg?

seie til, opplyse, fortelje

Vi' du seie mæ 'an Òlâv om di hòli i vègjæ, så 'an inkji kjøyrer né'í det.

fortelje (td soger eller eventyr)

Jórånd æ gó' ti' seie sògu.

1. seie ifrå
2. tilseiing til td dugnad eller andre felles gjeremål
Sjå også seie (V) og seie (H).

1. Vi' du seie ti' itt du æ færig?
2. Du lýt seie mi ti' fysst eg ska' kåme. Sille da tekkje a hús, va' det barre å seie fókk ti'.

trått skiføre

Der va' så seigt fǿri i ljósløypunn at eg gjekk barre ein rundi.

slite, streve

Å ja, Eivind lýt semske seg ti', mørks imidjom.

bestille gjennom posten

Eg fær alli tak i a gó' jakke hèra, eg trúr eg lýt sende etti!

kaste seg fram, reise fort av stad

Yngjebjør sendte si ti' útive sipti å landa lengst'e n'i bakkâ.

før i tida: å verte boden plass ved stogebordet (lengst frå inngongsdøra)

"Sit når!" "Sèt deg når!"

stengje døropninga med td kvister (td om høybu på heia utan dør)

Hèv' du sett att'e dynní, Anne?

ta lam og kje frå mødrene og setje dei på eige beite

Nò hav' mi sett âv lombí 'pi vodden, å kjéí út'å Kjéøyne.

utsetje det

Mi kunne alli setje út detti lenge'!

setje poteter i jorda
Sjå også setje og epli.

Mæ same ette kríi sette fókk jamt epli fyrenóni 17. mai.

skunde seg for å nå att nokon

'An sette ette bjynnæ alt 'an vann, for å skjót' 'an.

setje i gong gjærdeig eller heimebrygg

No æ mi plent stumpelause, så nò ljóte mi setje gong 'å.

erstatte eller feste (td knappar, glidelås, vindauge)

Vi' du setje í an ný'e skreielås'e i desse buksó? Eikvæ hèv' knust a glasrúte i búinn åkkå, så eg lýt setje í a ný.

drikke eller ete mykje (i festen eller måltidet)

Nò sette Mikkjål í seg heile "mjåkkléteren"!

stille vekkjeklokka til å ringje

'An gløymde å setje klokkâ førr'ell 'an la seg, å forsòv seg dúeleg.

feste lånt sylv på laet (brurekruna)

Det va' a kånst å setje lâ'i vént.

setje nysila mjølk i koller eller trog i mjåkkhúsi

Itt da sette mjåkkjí, kunna rjómen fløytast âv ette 3-4 dage.

gjere frå seg i skog og mark

'An varte trengd'e, å sette frå si an húsmann'e unde gråninn.

ultimatum

'An sette odd 'å egg så dei hí vurte nøydde ti' å gjève sikkå.
Sjå også setje, odd'e og egg.

skjerpe og slipe reiskap

Æ det an nyttug'e bóndi, lýt an setje opp ljæne kveldi fyri, itt an ska' brúke da på slåtteteigjæ dagjen etti. Hèv' du sett opp ljæne, Tarjei?

setje mat til koking
Sjå også 'pivi og hengje 'pivi.

Hèv' du sett 'pivi eplí, Titta?

forlange ein pris ved handel

'An sette på så mykji at eg ha' alli råd ti' å kaupe hesten.

setje fart i, kome i rørsle, fysisk og mentalt
Sjå også reil'e.

No have mi sett reilen i desse sauehópæ så no reise da nóg alt heim'tt'e. Det sèt'e slig reil' í meg fysst eg høyrer vén'e musikk'e.

lage uro eller forstyrring, setje fart i eit eller anna

Det sette rupl'e i fókk då politikaran ville leggje néd skúlen i Hylestad.

1. vere lenge på ein stad, sitje lenger enn vanleg
2. ete godt og lenge
Sjå også setje.

1. Mi måge 'kji setje åkkå ti' ti' mi vare for seine. Det va' fælt å setje seg ti' sossa.
2. Nò have mi sett åkkå ti' mæ add slags gó'e mat'e.

sola gyller fjella i aust når ho går ned
Sjå også fjødd.

Mi såte úti på støylæ å såge at sólí sette seg 'å fjødd.

ljuge, finne på noko av eigne tankar, tenkje seg til noko som td ikkje finst eller har hendt

Gunne sette si opp a fæl rogle som ingjen trúdde på. Eg høyre alli han sette si opp nåkå.

setje fart på

Di góe ti'skòti sette skuns'e i lagji, så da kóme i gong mæ dei stóre arbeiæ.

skuve føre seg (oftast kram snø)
Sjå også setje.

Førr'ell snjóskóteran finge plastikkskjí, sette det stundom skúven frammenat skjí.

plassere ut snarer
Sjå også setje og snòre.

Bjørgúv sette rjúpesnòru i Finndalæ an vetre unde kríæ, å fanga ive túsen rjúpu.

lagre setesdalsstakken slik at han held forma

D'æ vigtigt å setje stakkjen så 'an held'e forminn.

1. døy i ulukke
2. bruke opp pengar
Sjå også setje.

1. Taddeiv sette ti' i a snjórås inn'å heiinn.
2. 'U sette ti' mykji pæninge då 'u va' i Býn seist'e.

få til å ta til seg ("adoptere"; td sau som tek til seg eit anna lam)

Eg ville setje di møylause lambi unde an sau'e som ha' mist sitt, å 'an kanna det helst'e fórt.

1. bruke kniv til å skrape med
2. setje på spissen

det ein planlegg å fø av dyr til vinteren

Mi kunne 'kji setje 'å vetren mei' 'ell mi trú mi hav' fór ti'.

fastsett tid

Òlâv kåm allstǿtt ti' settan tíd.

setje ned ei deild med ei form for velsigning

Da siggra deildí mæ å brenne unde deildeplassæ, å hoggje inn an kross'e på deildinn. 

sikre eignelutar og verdfulle ting med hjelp av "vers" for å påkalle gode makter
Sjå også médel.

Eg siggra médelen, å då veit eg at det ligg'e trygt.

skilnad på

"D'æ sil 'å kong Salómó å Jørgen Hattemakari", sa Eivind.

samanhangande og kraftig regn

Det hèv' vòr' síle regn i heile dag.

silvåt, gjennomvåt

Ungan stóge unde yfsedrypæ å vorte síle våte, for da tótte det så gama.

menstruasjon

Sòme kvendi vi' helst'e alli fortelje om sin ègjen sjúkji.

1. kvikne til etter sjukdom
2. ikkje forandra anten fysisk eller psykisk (td etter sjukdom eller etter mange år frå kvarandre)

1. Knút æ plent sin same ette dei fæle sjauæ.
2. Turí gjeng'e mót dei åttí, men tikjest vère plent sí same.

forvente, lengte etter

Kjýrí sína ette salt. Torbjør sína ette an "gó'e dògúr'e" då 'u fekk 'an Lidvår.

såvidt det dekkjer botnen
Sjå også sipe.
Somme seier "sipa botn'e".

Hèr va' líti moltu, eg hèv' barre såvídt sipa botnen i spannæ mí. Eg fann 'kji kå sipa botnen då eg va' på moltetúr'e i gjår. Der æ 'kji etti kå enn sipa botn'e i kaslâ.

setje saman fargar i broderi på setesdalsbunad på ein god måte

Det skjulde kvæ som va' gó' ti' sipe litó fysst an løyesauma.

1. servere, fordele, passe på at alle får mat
2. fare fint med maten

1. Nò ljóte di sipe maten så adde få.
2. An lýt sipe matæ, så det æ 'kji aila då å kaste gó'e mat'e.

oppføre seg greitt
Sjå også sipeleg (H) og sipelèg'e (V).

An lýt sipe si greitt fysst an bigjynder i skúli. Gró kunna alli sipe si, 'u tala av si hòvúi.

1. dele på td å drive med ein leik eller eit arbeid
2. byte arbeid for kvarandre

1. Mi siptest ti' kjøyre. Mi siptest ti' vère "inni" mæ mi "slóge ball".
2. Mi siptest ti', èg å Tór; han snikkéra for mèg, å èg røyrlâ for han.

skifte klede

Nò hèv' eg gjengje mæ desse klæó i a heil vike, så nò lýt eg sipte ham'e!

skifte andletsfarge

Borgjill sipte lit'e då 'u varte så mæ.

1. ein bestemt barneleik med stolar i ring (innandørs)
2. bytte plass

1. Då mi våre små, gjåre mi jamt an leik'e mi kadda "sipte sèt".
2. Nò ljót' mi sipte sèt, Tóre, for dú hèv' sète så lengji fyri.

"bytast arbeid"

Sku mi sipte åkkå ti', så at dú installérer for mèg, å èg snikkérer for dèg?

friviljug fordelingsavtale (td fordelingsavtale om jordeigedom)

Da sipte sikkå út så da finge kvær sin teig'e.

verte snytt for, ikkje få noko ein ville ha

'An ville gjinni have jentâ, men dèt sat 'an fínt âv mæ.

vere att ei stund når skulen er slutt for dagen (straff i eldre tid for uskikkeleg elev)

Å sitje etti va' a vanelèg straff i gamle dage.

bruka om person som under baking av flatbraud lagar leivane av nåâ og bakar ut det meste

Tóre sat mykji fyri, å Birgjitt sat mæ takkâ, fysst da baka.

vere på besøk heile kvelden hjå ein granne
Sjå også sitje kveldi

Sjå åkkå va' det fleire som såte i stògó.

Jenta som "sat jólestól'e" jolenatta skulle sjå (i eit "syn") kven ho fekk til mann, og den guten som synte seg skulle velje av tre skåler, anten ei skål med vatn, øl eller brennevin. Jenta rekna guten som tok ølskåla for den beste.

Det varte a long nótt for jenta som sat jólestól'e, å alli såg a sýn.

når ein er på besøk heile kvelden
Sjå også sitje.

Mikkjål sat jamt kveldi i Oppistog. Førr'e va' det så vaneleg å sitje kveldi, nò æ det sjeldnare at fókk gjère det.

vere åleine
Sjå også sitje, módig eisemadd'e og módig'e.

Eg sit'e plent módige i kveld.

eige, ha skøyte på ein eigedom
Sjå også sitje og gjève ifrå si.

Òlâv sat mæ tvei gara, men den eini ha' 'an ervt ette faibróe sí som va' svei'kadd'e.

arbeid i samband med å bake flatbrød (lage emne, bake leiven ferdig, rjóe, steikje, brette i to / fire braudleivar, halde elden ved lag)

Anne sat mæ takkâ å ha' mangt å passe på; pynte på leiven, rjóe, steikje, elle å stelle imni.

vere ute etter, prøve på

'An tikjest plent sitje om å vère úlílèg'e nær 'an kan.

sitje på post om natta for å skyte reven som kjem til utlagd lokkemat
Sjå også sitje.

Gunnår hèv' sète om rèven mang' a nótt.

sitje i fanget (på td mor si)

Titta líkar så godt å sitje 'pi fangjæ fysst eg fortèl'e om då eg va' lítí.

vake over ein som er alvorleg sjuk eller sitje ved ei dødsseng

'An sat 'pive fai sí då 'an dǿi.

vere på støylen med buskapen
Sjå også sitje og støyl'e.

Da såte jamt på støylæ i sjau-åtte viku om sommåri.

sitje på "stonga" på herresykkel
Sjå også tein'e (2).

Det va' stundom jentun såte på teinæ mæ gútan sykla; då våre da vel helst'e småkjærasta.

ha lyst på mat (snikje)

D'æ vóndt å sitje signe heile kveldi, å inkji få nåkå.

uttrykk bruka om når ein et høgtidsmåltida jolaftanskvelden, 1. joledagsmorgonen, nyttårskvelden og 1. nyttårsdagsmorgonen

Itt mi sitje ti' bórds, hav' mi allstǿtt gamledags jólemat'e.

å ikkje tore å ete når ein er på besøk

D'æ tuskelegt få innom dei som sjale 'ó si magjen.

oss sjølve
"Åkkå sjavi" vert oftast bruka i Hylestad.

Mi vi' hav' dessa pæningan for sjav' åkkå.

seg sjølv / seg sjølve

Da kjýtte så fælt av sjave sikkå. An kan 'kji allstǿtt barre fare ette sjave si.

koka uttrekk frå einer til å reingjere trekoppar og liknande

Da sóe bak for å få út øyesmòkjí i trékoppó 'å støylæ. 

smi saman to jernstykke ved å varme dei opp så mykje at dei smeltar saman
Sjå også sjóe.

Førr'ell fókk ha' sveiseútstýr¨sóe da i hóp lytin.

koke over (toppen av kasserollen eller kjelen)
Sjå også sjóe og sjóe néd.

Det vi' mest'e sjóe 'pivi, så eg lýt skrúve néd straumen.

koke over p.g.a. sterk varme
Sjå også sjóe og sjóe ivi.

Kafféi sau néd fyrr'ell eg rokk å take âv kaslen.

reise i veg i full fart
Sjå også sjóe.

'An sau ti' på heií mæ same 'an ha' ète bítåi å stelt si nyste.

kontrollere, repetere

'U såg attivi, å reiknestykkji 'enni va' rétt.

1. "Hei!"
2. "bra"

1. "Sjå di! Dèr æ dú au!"
2. Sjå di, dèr vurte mi alt færige!

sjå kjønnsorgana til ein person som klær av seg

Eg sat né'mæ åne å fiska, å då kåm der ein som ville lauge seg, å då såg eg fyr' 'ó mæ 'an a'klædde seg.

sjå ein person som ikkje er til stades

Andrés sa 'an nýss ha' sétt hamen av 'ó Gunnår, som ha' vòr' dǿ'e i tíe år.

sjå underbuksa under kjolen på ei kvinne.

Gònil skjæpte så mi såge heim'tt'e.

få auga på 

Eg sér alli í detta du meine du hèv' fengje inn i øyra. Eg såg alli í øksí som ha' dutte n'i ròkjí. An lýt sjå í det ska' an få tak í det.

sjå skimten av

Eg såg alli lýsun av 'ó.

dersom
Sjå også dissom, visst, itt og fysst.

Sétt nå du vann an millión'e; ko ha' du vilt brúka pæningan på?

velje, peike ut (men ikkje gjere noko med det ved fyrste høve)

Eg såg mi út så vént a jóletré oppi skógjæ.

1. sjå; ljost nok til at ein får til å gjere det ein skal
2. passe på
3. leggje merke til (ofte bruka i samband med personar ein vanlegvis ser, men ved dette høvet ikkje ser)

1. Eg lýt få mi a ný lampe så eg sér ti' lèse.
2. Kan 'kji dú sjå ti' bonnó mæ eg æ på mǿti? Du lýt sjå ti' búskapæ så 'an inkji gjeng'e inn'å annas! Du lýt sjå ti' kaslâ så det inkji sý'e ivi!
3. Eg hèv' inkji sétt ti' 'ó Jón heile hægjí.

tenkje på seg sjølv fyrst og fremst

Dreng såg allstǿtt ti' sjave si, itt kjø̀ti sill' délast i jaktlagjæ.

vere gravid

Fókk seie at Anne ska' have små ti' våræ.

"tru om"

Ska' vite om 'er æ nóg snjór'e ti' at eg kan på heií?

ha ølet over frå kjerald til flasker

Det va' inkji gód smòk på ǿlæ fysst an skók det opp.

(ikkje) i det heile

Der æ 'kji meining skapt i dèt 'an seii, Svein! Finn di an sótfeddebuskji å sótfedd omnen, der æ 'kji trekk'e skapt í 'ó!

hogge saman raptar i ein bygning
Sjå også skjeggje i hóp.

rette opp mønster i eit kjevle når det er slite for mykje

Kjevlí vorte brúka så mykji ti' braubaking at da vorte slitne, å då laut an skare da opp'tt'e.

vondt for å greie seg økonomisk

Det va' skarpt for 'ó Taddeiv på dei tí'inn.

knyte på seg skauti (helst bruka om kyrkjeplagget)

Konformantan ha' skauta sikkå vént.

kvasst talemål

føye saman to delar av tre; t.d. taksperrene i eit hus
Sjå også skjeggje.

Raptan æ skjeggja i hóp i mǿnæ.

1. uttrykk bruka om jente som får barn utanfor ekteskap
2. dumme seg ut

1. Jentâ skjemde si út alt då 'u va' 17 år.
2. Tór skjemde si plent út i bryddaupæ, so ivelagji fudd'e som 'an va'.

1. gjere ei jente gravid utan å gifte seg med henne
2. setje ut stygge rykte om nokon

1. Orm'e skjemde út 'æ Svålaug, 'an ville líkevæl inkji gjipte seg mæ 'æ.
2. Haddvår varte skjemd'e út då da sa 'an ha' vorte arrestéra for fydd i Bý'n.

førebu seg til noko alvorleg

Anne skjepte seg í då 'u ville neikte å gjipte seg mæ den fairen ha' funni.

ta fatt på noko (gjerne hardt arbeid)

Nò ljóte mi skjept' åkkå ti', å dríve på.

skjere korn som ligg nede (slik at ein ikkje trakkar på graset)

arbeide med treskjering
Sjå også skjère og útskúrd'e.

Dreng va' sérs gó'e ti' skjère út, bå' kubbestǿli, skåp å anna.

Skjere ut namnet sitt i treverk. Fram mot midten av 1900 - talet var det ein utbreidd skikk å skjere ut namnet sitt på stølsbuvegger, senger m.m., ja til og med i kyrkjebenkene. Det mest vanlege var fire bokstavar: Fyrste bokstaven i personen sitt namn, fyrste bokstaven i faren sitt namn, S (-son) dersom det var ein mann, D (-dotter) dersom det var ei kvinne, og fyrste bokstaven i etternamnet.
ODSR = Olav Drengson Rike
SHDR = Sigrid Haddvårsdotter Rysstad

Sigúrd skar út namni sitt i kjørkjebenkjæ.

le på ein "støyande" måte

Sigríd skjergja å ló.

ta i

halde tale for den avdøde ("skåletale")

halde att ein bruksrett (utan at det er formalisert så nøye)
Sjå også skjilje.

Òlâv skjúlde si rétten ti' brúke støylsbúí endå 'an ha' gjève ifrå si garen.

å ville ha fri frå arbeid

'U skjúlde si frí då 'u laut ti' Ósló.

uttrykk bruka om når grøda vert øydelagd av tørke

Grasi skjein âv dèr det va' grunt.

skyte ståande (med gevær)

skyte dyr på åte gjennom eit glugg i hus eller fjøs

Når katten set den eine bakfoten rett opp i lufta når han "vaskar" seg bak. Dette har vore tolka som eit varsel om at det kjem gjester.
Sjå også skjóte.

Pusi skaut gjestespjóti, tétt fyre Tarjei kåm.

heve skuldrene når ein er i egsi
Sjå også skjóte.

1. høvle fleire bord på smalsida så dei passar saman før ein limar dei ihop til ei plate
2. hjelpe til med pengar (fleire personar gjev litt kvar)

1. Ti' a bórdplate lýt an skjóte ihóp mange bórd å líme.
2. Mi ljóte skjóte ihóp så Håvår fær råd ti' kaupe si denna kjøyregreiâ.

Når ein skyt eitt eller fleire skot med gevær eller dynamitt jolaftanskvelden. Dette gjer ein før ein sèt seg ti' bórds ( i 5 - 7 tida).
Sjå også jólesmedd'e og skjóte.

gulpe opp maten og tyggje han att

få bort snerper som er att etter tresking av korn (med røkkjespa'i)

Eg plag' skjóte konni mæ det æ i hýkkjæ, men an kan au skjóte det i a kjèr.

når vatn som normalt renn under jordoverflata kjem opp, når t.d. ei grøft (ikkje opi grøft) vert tett
Sjå også skjóte.

grave opp ei grav (på kyrkjegard)

Mennan i bé'elagjæ laut skjóte opp greptí, å dei kasta au att'e.

ta ein liten "pustepause" på fotturen; helst utan å setje seg
Sjå også skjóte.

reise utan å nøle, i stor fart
Sjå også skjóte.

finne på ein grunn, orsake seg

Gònil skaut si undi at 'u ha gløymt det.

Ein person ligg på ryggjen med hendene på marka over hovudet. Ein annan plasserer føtene på hendene til den andre og legg bringa mot fotblada på den andre når han lyfter dei opp. Så vert personen kasta framover med stor kraft.
Sjå også skjóte.

Ungan skjóte skjér úti túnæ, å have det kalleg gama.

opne spjølli

"Skjót opp spjølli, eg feis så våkt", sa Gunne.

leggje til (sin del td av ein pengesum)

Eg laut skjóte ti' nòkå så 'an kunna kaupe si denna bílen.

vaske opp
Somme seier "skjýle".

Æ du færig'e mæ å skjýle opp ette nóni.

setje pris på noko ein får i gåve

Det æ sòme som inkji skjø̀ne 'å fysst da få nåkå.

1. passe på, verne om
2. leggje til, auke

1. "Sætisdal skjøytte på segn å sòge", skríva diktaren.
2. Mi skjøytte på an líten tamsi, så taugji varte langt nóg.

hjelpe (med pengar)
Sjå også skjøyte.

Dótterí gjekk på skúli, å forellí laut skjøyte ti' det da kunna.

1. få på seg sko
2. få fordelar på andre sin kostnad

1. Du lýt skó deg godt fysst du ska' på heií. Jón Brottelí skódde seg alli heile vetren, barre gjǿdde seg.
2. D´æ alli greitt å skó seg på aire.

skifte ut kvåran på stakken

Nò æ kvåran så slitne at eg lýt skó stakkjen opp'tt'e.

drikke fort og mykje (td vatn eller øl)

An ska 'kji skòle í seg for mykji kaldt vatn mæ ei gong. Da våre så tyste då da kóme heim'tt'e at da skòla í sikkå heile bodden.

det ville vere skam om...

Skomm vǿre det om mi kóme út'å víåsen.

trong tid (økonomiske nedgangstider)

Det va' skorp tí' på 30-talæ, då mange våre arbei'slause.

høve til å skyte

Elgjin sprunge hít'ttigjænom mýran, så mi finge alli skòt på da.

ete fort og mykje

Òsóv å Svein skóvla í sikkå maten førr'ell da laut út'tt'e på teigjen.

skrape harpiks av ein granlegg
Sjå også kvåe.

Itt an ha' skrapa kvåe, laut an bræ å síle kvåâ førr'ell 'u kunna brúkast.

la seg glide (td frå eit berg eller eit tak)

Haddvår skreidde si néd av tòkunn å landa i snjóskavlæ.

skrape seg i skinnet

'U datt 'å hovdi å skréma seg i blèsunn.

smiske

Èlí æ så fæl ti' å skreppe fókk 'pi andliti.

uttrykk bruka når det kom ein lyd frå vegguret som varsla "fem på heil time"

'U skrei' ti' sjau fyrr'ell mi kóm' åkkå avgari.

melde seg på til nattverd

Eg hèv' skríva meg opp ti' sundags, så eg kan 'kji vère mæ på heií då.

irettesetje, kjefte (helst i nær familie)
Sjå også skrusl'e og hutte på.

'U skrusla mæ 'ó Haddvår, mannæ sí, då 'an kåm heim'tt'e forotta pæninge.

gjere ei grimase på grunn av noko ein ikkje likar (helst lukt eller smak)
Sjå også skrykkje.

Du tar' alli skrykkje på nòsí å vère så fín'e på det!

Setje kornband mot kvarandre til turking på åkeren. Kunne vere i staden for å "feste opp", eller som førebels turking før ein feste dei på staur.
Sjå også feste opp.

Desse konnbondí som liggje på åkræ, lute mi skrýve ti' nóttinn.

1. vere irritert og difor småkrangle oppatt og oppatt (eller dunke ein person med ålbogen)
2. klengje seg innpå (vere innpåsliten)

1. Ívår skubba seg på 'an Tarjei heile kveldi.
2. Ko æ det di skubbe dikkå etti hèra; pili dikkå heim'tt'e!

i løynd

I jólinn finge tussan graut'e, i skugg' å skjól.

utdanne seg
Sjå også skule.

Det æ 'kji adde som vi' skúle seg opp i dag, hell'e.

1. snaugnage
2. klyppe håret i meste laget

1. Nò hav' sauin skulla ti' vodden!
2. Nò må du 'kji skulle meg ti' for mykji, eg lýt spare di lisle eg hèvi!

setje fart i

Det skundar på i høyingjinn i slåttæ itt an sér ringsbøygjun kåme.

krevje, mase
Sjå også skúre.

Ungan kóme å skúra ette mat'e.

minke på

Nò hèv' det skúra mæ lefsó, mi ljóte få bakara ti' å bake snart.

skrape seg opp; t.d. på kneet

'An skurra seg i fóten i a piggtrådgjæri.

bruke opp, sløse, misbruke
Sjå også skutre.

'An ha' mykji pæninge, men skutra bort alt samen. 'An tóttest skutre bort heile ungdómen.

1. skuve framfor seg
2. utsetje eit eller anna

1. 'An skúva fyre si dei tunge kassan på dei glatte snjóræ.
2. Mi kunne 'kji skúve fyr' åkkå detti arbei'i lenge'!

kome bort, sløse bort

"Ǿli mitt skvaslast allstǿtt bort, kvæ æ det nò som hèv' vòr' 'er?", krauna Svein.

utbryte

'An skvott í; "din veirolli du æ!"

hoppe over, kaste seg over

'An skvette si som ingjenting ive stikkhoppi som va' 1.60 hågt.

le spontant
Sjå også skvette.

Hæge skvott ti' læ då 'u såg 'an Såvi springandi mæ buksó né'å njó.

søle bort, rote bort

'An skvisla bort alt 'an åtti.

skvette over og utanfor bollen / kasserollen; gjeld graut o.l.

Grautekaslen va' så fudd'e av linn'e graut'e at det skvæpa ivi.

Veggfaste senger i kvar ende på langsida av romet (mest alltid i stoga), med skåp i mellom. Vanleg på 1800- talet og tidleg på 1900- talet i Setesdal.

Det æ òneleg mæ skåp å kvílu i stògunn. I nýestog æ der så véne skåp å kvílu; da æ bå' útskorne å måla.

lang og hengslete kar

Da brúka jamt úttrykkji "slamse kar'e" om kara som våre stóre å stiga langt.

gje seg i lag med

Gútan slunge mæ, men da héle sikkå nòkå attí.

prøve å få tak i ei bestemt jente eller ein bestemt gut (i ungdomstida)

Knút slengjer si ett' 'enni Margjitt, men 'u tikjest alli brý seg om 'an.

barneleik (der ein slengjer stein med ei slyngje)

Gútungan tikje gama å slengje stein'e út i a stilt vatn å sjå kvæ som slengjer lengst'e, då kunn' da have av sikkå júrun å slengje med dei.

ymte frampå om

slengje fisketaumen ut i vatnet (med fiskestong)

An lýt allstǿtt slengje útí for å få fisk'e.

1. sleppe ein fis
2. misse ein maske i strikking

1. Bjørgúv va' så úheldig'e å sleppte av an moskji unde messunn.
2. D'æ fórt å sleppe av an moskji mæ same an lærer seg ti' å spite.

verte konfirmert ("sleppe fram for presten")

Førr'e va' det 'kji adde som sluppe fram for prestæ, å vurte konforméra, fysste åri da gjinge låse.

sleppe buskapen ut på heimejordet om våren (uttrykket er ubunden dativ)

Mi sleppe 'kji i jóri fyrr'ell 'er æ nóg av gras for búskapen.

gjere seg klar til fødsel (om sau eller ku)

Kranselí hèv' sleppt néd, så 'u kjæm'e nóg ti' snart.

gå utan hjelp, sykle utan støtte (om born)

Bóa sleppte si førr'ell 'an va' åri!

1. opne for vatnet i sloket som driv ei kvern eller ei vassag
2. tale "som ein foss"

1. Vi' du sleppe 'å, så kunne mi bigjynde ti' sage?
2. Fysst Gunnår slepper 'å, kan det vare lengji førr'ell aire få kåme ti' ór'i.

prøve med ord å gjere noko som er leitt betre eller greiare

Gró prǿva å slétte det av så godt 'u kunna.

prøve med ord å gjere noko som er leitt betre eller greiare

Mi ljóte slétte detti ti' så inkji ungan tikje så kalleg leitt.

slipe til egga er kvass

verte sinna

Presten sleit mangt a sinni på mótstandaró.

slite ned på grusen (om sledemeiar på snøføre)

Mi æ snart i fǿrefaddæ, det bigjyndar å slíte né'å.

få akutt skade på kroppen etter slit og tungt lyft

'An sleit seg då 'an lypte den fæli stokkjen.

spy (til magen er tom)

'An varte sjǿsjúk'e å sleit å spýdde ti' 'an va' plent síle sveitt'e.

stor og kraftig kar

An slugge kar'e kan vèr' gó'e å have mæ si i arbei'.

uforvarande å treffe til

Da slumpa ti' kåme ti' Uppstad plent då da dèr ha' fengje fókk heim'tt'e frå Amérika. Det slumpar alli ti' at eg vinn'e i lotterí.

stor og hengslete

Det hèv' vorte an slumse kar'e av 'ó Eivind.

lure seg unna (td arbeid)

Gútan slunke sikkå undâ nær da kunne.

"sikle etter", trå etter

trakke flatt, skitne til (bruka om beitemark)

Kjýne hav' slæma ti' beiti så da kunne 'kji gange der leng'e.

byrje å halle litt

Itt an kjæm'e út'å Skari, slænar det ti'.

la elden slokne

Fysst d'æ kaldt om vetren må an alli sløkkje av.

mann som er stor og sterk

Det va' godt at mi finge leigje slig sløyme kar'e ti' sommåræ.

halle nedover

Dèr på hægste sløyter det âv néd mót dalæ.

slå over grensa til det ein eig (bruka om slått på heia)

Sòme våre så grassjúke at da tótte mòní å slå att'å aire.

hindre, avslå, seie nei takk

"No stó' det néri mi ha' fengje postvèg'e, men eg sló det âv" (frå bilete av Olav Bjørgum)

ha ei form som avviser regnvatn (td høysåte eller høyhesje)

ei form for stormannsferd

skofte, skulke, ikkje møte opp

An kan 'kji slå fél otta an æ sjúk'e.

1. slå inn (td spiker)
2. tømme oppi (td kaffi)

1. Vi' du slå í a gjærelykkje i desse stóppâ, så gjæri vare godt fest?
2. Slå í nåkå kaffé fyr' meg!

gje frå seg kraftig varme (om vedomn)

Nò slær omnen godt ifrå si!

samle mjølk i mengder før buskapen reiste til støyls

Kjýne våre på støylæ i tvei måna, å arbeisfókkji som våre heimi å sille slå, trunge mykji mjåkk, å då slóge da ihóp lengji førr'ell da reisti.

berekne, gjere overslag

eldre barneleik utandørs

Mi ungan tótte kalleg gama å slå munk fysst mi våre úti om våró.

snu godsida til etter å ha teke feil, ikkje ville ha "kamp"
Somme seier "slå 'å lén'e".

Då 'an mǿtte mótstand, sló 'an mæ lén'e å vart'e helst'e snaggelèg'e.

1. slå gras for å turke
2. lynnedslag

1. Æ veiri útrygt, må an 'kji slå néd for mykji av gongjinn.
2. Det sló néd i den gamle furâ som stend'e på Rjóhaug.

leggje opp skilåm

Kåm der an fæl'e kjyng'e, laut rjúpefangaran siptast ti' slå opp låm.

smi spiker

Fysst an slær saum'e, æ det gjævt å få mange sauma i kvære hitunn.

1. vri seg
2. ende, slutte, gje seg
3. slå seg
Sjå også slå.

1. Denné tvífaren hèv' slègje seg så mi kunne alli brúk' 'an.
2. Nò hèv'e kjylen slègje seg; i dag æ det mykji mildare.
3. Slóge di dikkå, gúta?

uttrykk om buskapen, når dei spring omkring og kjæter seg
Sjå også kjæte si, kjæti og kåt'e.

Det nyttar alli å få kåvan inn fysst da hav' slègje sikkå opp kjæti.

"glatte over" td ei uheldig hending

'U sló slétt mæ det som ha' hendt.

øydelegge (av vanvare)

Eg sló sund'e den kavendi greii soddekoppen min!

eldre barneleik utandørs

Itt an sló talpinn', kunna det vèr' spélegt om an prǿva å take pinnen i luftinn.

slå trugane mot kvarandre (bruka om hest som stǿppar)

1. slå graset heilt ut mot kantane på ein teig (helst bruka om slått på heia)
2. tøme ut

1. Vi an hav' mykji høy, lýt an slå út så mykji an kan. Det æ lengji si' eg hèv' skrapa å slègje så godt út som i år.
2. Du kan barre slå út detta filne kafféi, èg vi' inkji drikke det!

kaste fram forslag, spørje halvt om noko

Såvi sló út om da sille på heií ti' vikunn.

spreie naturgjødsel utover

Itt lórteklumpan våre stóre å hare, måtte an slå útivi mæ lórteslårunn.

"slå på ringen" (barneleik)

Sku mi slåast på hendan i fríminuttæ?

drikke alkohol

Smakar du det i kveld? An må alli kjøyre fysst an hèv' smaka det.

lure seg avstad, forsvinne stilt
Sjå også smikke.

Då ingjen såg da, smikka da sikkå ti'.

løyne seg, verte usynleg

Eg tótte sò leitt, ville helst'e hav' smògje âv. Fiskemakkan smjúge fórt âv.

slå til ein eller annan (i slåsskamp eller åtak)

Eg smúre ti' 'ó di eg va' mannti'.

hardt flatbraud med smør på Sjå også brau.

D'æ godt mæ smø̀r å brau å steikte epli.

smør og potet (enkel matrett)

Om hausti, mæ eplí vår' nýe, åte da mykji smø̀r å epli.

ein slags leik eller idrott
Sjå også smøygje og kåv'e.

Ungan tikje d'æ gama å smøygje kåvskjinn, å det møykjer kroppen.

barneleik (der to held kvarandre)

Bonní "smøygde smårís" i túnæ.

strøsukker

Smått sukker brúkar an ti' mangt, men rútesukkeri æ godt å duppe n'i kafféi å súge på det.

verte hangande (td dyr i tjor)

Veiren ha' snara seg i tjórnålinn.

rask til, fort til (bruka om negative eigenskapar)

Sigríd æ snar ti' ljúge.

verte sinna

enkelt, lett å gjere, ikkje vanskeleg, vert ikkje bøygt i kjønn, tal eller grader

Det æ snart í å reie av annas mjø̀l. Det æ snart í vère gó'e av annas.

dele eit tøystykke på skrå (bruka når ein saumar understakk, 1/3 og 2/3 i kvar ende)

verte vond

'An sneisa ti' då 'an varte skulda for å vèr' snak'e.

svært kvass

Den níven Òlâv hèv'e smía mi, æ snerpandi kvoss'e.

gjere ein ting smalare eller lettare (eller mindre)

Økseskapti æ for trèkt, så eg lýt snilke âv det nòkå.

prøve med ord å gjere ein lei ting betre eller "greiare"
Sjå også snilke det ti'.

Ånund æ så gó'e ti' å snilke det ti'.

lita samling av folk eller dyr

Der stó' enn snill'e krulli ottafor sóknehúsi.

lure / løyne seg til så ingen ser eller høyrer det
Sjå også snitte.

'An snitta si ti' å lýe om da. 'U snitta si ti' å låne bílen an líten túr'e. Da snitta sikkå ti' å út om nóttí.

lure til seg, løyne seg til å take
Sjå også snitte

Margjitt snitta ti' si a småkake. Eg såg mæ Bjúg å Èlí snitta ti' sikkå kverrsitt sǿtepli. Lisle-Eivind snitta ti' si a kakestykkji fyrr 'ell sjalefókkji kóme.

snøen forsvinn
Sjå også reise (6).

Snjóren reiser fórt i vårsólinn.

ordne seg godt gjennom livet

tvinne rypesnarer av hestetagl

gråte til det også kjem snørr

Æ detta nåkå å snykkje å gríne fyri?

snufse og grine, smågrine

'An snyktar å grín'e, men vi' 'kji seie ko det æ fyri 'an grín'e.

verte nærast sinna etter å ha vorte erta eller fornærma

'U va' alli dritórig mæ meg, men den gongjí vart' eg vidd 'enni, då snort eg mæ.

runde av

'An snýtte âv den kvossaste breddí i hynnæ. Snikkaren snýter âv hynní i bóræ.

nærme seg at eitkvart skal hende

Det snǿrer ti' at du gjèt'e rétt.

kome bort frå

Eg tòr' alli víke ell' snørte frå kaslâ ti' det hèv' kåme 'å sau'.

ete opp all mat på bordet

greitt fotlag

Bjúg æ så snåpelèg'e ti' fótan, 'an hèv' så létt a gongelag.

snev av (td sjukdom)

samle ihop eldsnårtan under gryta

Vi' du snårte 'punde grýtâ, Bóa?

forholdsvis, etter måten

Det gjekk godt, so då ti'.

"slik oppførsel!"

1. vere slik
2. etter lagnaden

1. Det æ leitt å vère sò laga at an inkji tòre seie ko an meini.
"Kofyri vi' du 'kji fýe?" "Det æ sò laga!" Det æ sò laga at an lýt barre fýe mæ tí'inn.
2. Det va' barre sò laga at 'an va' sò úheldig'e at 'an misste kjýrí sí.

slik å forstå

Æ det sò å take, detta?

matrett av suppe, kjøt og poteter
Sjå også suppe (H) og søyningji.

Om sundagjen ha' da allstǿtt sói.

matrett av kald graut i varm mjølk og litt salt
Somme seier "Sóí mjåkk mæ graut'e oppí".

Nò måg' di kåme å ète sóipå, unga. Sóipå æ best'e mæ fænå'mjåkk. Kabrette æ godt ti' stelle si sóipå.

ingen ting

Der æ 'kji sóle grand av brau i býrunn.

når det er solskin og regn i lufta samtidig og solvarmen fordampar regnet før det når bakken
Sjå også súge.

Det hender stundom itt det æ rektig varmt at sólí sýg'e regn.

som eit lyn

Augund kåm som a brjå inn i stògâ, for det brann visst i skorsteinæ.

kome / fare med stor fart
Sjå også rit.

'An kåm som a rit, på skóteræ sí.

som andre 

Kan du alli ète som anna fókk?

"labil balanse"

D'æ plent som det vippar si ti' mæ dei tippingjinn, an veit alli om an vinn'e.

utan stans. Forklåring: Til å farge garn / tøy skrapa dei lav av steinar. Dette hekk godt fast i steinen, og det var tunne og små flak, så det gjekk seint å få tak i mengder som mona. Difor laut dei vere trottuge og arbeide utan stans heile dagane, "som grev av steini". "Steini" = ubunden dativ

'U sat å sauma krulla som grèv av steini.

i farten, haste, skunde seg
Sjå også krí (H) og krí (V).

Det æ plent som å vère i órlogg å krí fysst an ska' nøyte seg å få inn høytti i éleveir. Det æ vóndt å vère som i órlogg å krí kverr dag'e.

bruka om ting som i særleg stor grad høyrer i hop og som ikkje skal kunne skiljast frå (td bruka om odelsjord)

som det plar vere

D'æ 'kji plent som vani mæ 'enni, 'u æ helst'e tuskelèg.

sope ferdig turka korn av basstogpadó

Papa sópa konni av padó å kjøyre det at kvinninn.

markering av jolebukken at jola er slutt (13. januar; "feie ut jola med feiekost")
Sjå også sópe.

Bassan sópa út jólí tjúgendidagjen.

samle saman tømmer til ein flote (soppe)

slik ein / slik ei / slikt eit

Sossi den sjau'e tenkte eg alli det va' å flytje! Sossi dan sjau'e tenkte eg alli det va' å flytje!

sove til sola står opp

Eg sèt'e inkji vekkjaren, men sø̀v'e ti' sólan.

verte stint og tykt (bruka om suppe og spa)

utsetje det, vente med det

Sku' mi ti' Rysstad nò, ell' sku mi spare det? Mi vi spare det ti' i morgó.

sparke opp i ein takbjelke når ein står på golvet med den andre foten (helst under dans, leik eller kapping)

Det va' barre dei sprækaste som spennte bjalkjen.

spele fotball

Å spenne fótball æ inkji så gåmål'e enn leik'e.

sparke foten mot td ein dørstokk når ein går inn gjennom ei døropning (gjev sterk smerte)

Eg húva fælt då eg spennte meg.

ta i med alle krefter (for å greie noko som er fysisk tungt)

"stramme seg til", gjere eit krafttak

"Eg laut sperre meg ti' for å få opp denna steinen", sa Jón.

slanke seg

knivleik (ein spesiell måte å leike med knivar)

same tyding som munkast

Mi spila knaus i gjerkveld.

verte svært sinna, rase
Sjå også spile.

Av å ti' spile da opp út'å fótballbanâ.

når ein spann garn til renning skulle ein tvinne hardare og rokkehjulet skulle svive til venstre

Å spinne att'å varpi varte aila 'ell fysst an sille spinne ti' vept'e.

"laus på tråden" (om kvinne)

Om æ "Slarve-Vilborr" sa da at 'u spita av sneisinn.

lyt blande seg inn i alt, vil vere med på alt (negativt ord om frekk og pågåande person)

Dreng vi' vère an spón'e i kverrt spa.

løyse skjækene eller anna reidskap (frå hest)
Sjå også sprette og sprette fyri.

Tarjei sprette frå, å leidde hesten inni stadden.

feste skjækene eller ein reiskap til hesten
Sjå også sprette, sprette ifrå og hesterei.

Den gamle merrí gjekk så greitt inni skjækan, så det va' létt å sprette fyri.

når sola kjem opp på fjellet om morgonen
Sjå også fjødd.

Itt sólí sprett'e 'å fjødd, kan an inkji sòve leng'e!

få naglespretten

Det va' så kaldt 'å hondó at eg spratt 'å nogl.

sokkeband av lerreimar med sølvspenne (bruka i den kvinnelege setesdalsbunaden)
Sjå også spretti og spròta.

Spretti å spròta æ gjåre av sylv, å gravne.

syne seg fram, briske seg med

hoppe lengdesprang

Han som sprang eitt lengst'e, varte kulten.

jakte etter ein kjærast (om gut)

Gútan springe ette jentó, men nò kan det au vère omvendt.

2 og 2 spring og kappast om å kome fyrst i mål

gå vel ofte til grannar for å tale om kvelden

No i åkkås dage æ det 'kji så vanlegt å springe i stògó som det va' fyrr'e.

springe utan kontroll, fordi hesten er livredd; bruka om hestar
Sjå også skjýr'e og skokleskjýr'e.

Hesten sprang skjýrt i reiunn, å stoppa 'kji førr'ell 'an varte hangandi i a gjæri.

samleord for lengdesprang (td stille lengde, lengdesprang, tresteg)
Sjå også springe.

Gútan spring'e sprong, å jentun lakke.

hoppe frå stein til stein (uttrykket er ubunden dativ)

Jentâ sprang stein'e av steini ive åne å alli hevla mæ.

ta ut i full fart

Ungan sprunge ti' då lésmannen kåm inni túni.

tale muntert og godt (tale morosamt, lett og mykje)

'U va' så fæl ti' språk' å rǿe, Gró. Taddeiv va' så fæl'e ti' språke å rǿe, mi tótte så gama itt 'an kåm ti' åkkå. Tjóstóv sat i omnskrónæ å språka å rǿa, å mi ungan tótte det va' så gama å høyre på 'an. Gývi va' så fæl ti' språk' å rǿe, 'u ha' det ifrå góme sí.

eksaminere elevar i kristendomsfaget (presten gjorde dette, som del av konfirmasjonsførebuinga)

Presten spúre åkkå på forstand di åri mi gjinge låse.

varme seg og kose seg (innmed omnen eller ute i varmen)

Da spækka sikkå rundt omnen, for da kóme inn'tt'e så frosne.

tøyse med

Detti æ så alvårlegt at det æ 'kji ti' spǿkje mæ.

1. trykkje ut augo på eit koka sauehovud (til middag)
2. trykkje ut augo på folk i slagsmål

1. Ti' nóss spǿnte eg út auga 'å sauehòvú'æ, å så laut eg take út augnesteinen førr'ell eg åt det. Spǿn út augó, å vèr' inkji blaug'e, sa byklaren mæ da åte sauehòvúd.
2. Pål fekk spǿnt út di eine auga i a slagsmål.

presse ut, stramme 

Såvi spåna út den nýe trøyâ sí så det varte inkji samelegt.

spile ut (td skinn)

Bruka om band til å stramme klyva over ryggjen på hesten slik at ho ikkje låg inn mot kroppen og gnaga.
Det var ein fordel å vere ein person på kvar side til å lyfte litt på klyvmeisane når ein stramma tauget.
Sjå også klykkjeband (V).

Det va' greitt vèr' tvei fysst 'an sill' stage klyví.

halde ut, greie noko vanskeleg (t.d. sjukdom)
Sjå også stake.

Eg trúdde alli 'an kåm ti' stake det, ette dei fæle sjúkdómæ.

nå att, take att, innhente
Sjå også stande.

Èg starta a kórtér fyre 'enni, men 'u stó' meg att'e ette' an håve tími, så då må hú hav' gjengje plent dobbelt så fórt som èg.

gå føre seg, hende

Òtâ stó' av si úti túnæ.

nå ned på botnen og framleis ha hovudet over vatn

Åsmund va' inkji synnt'e så 'an lauga seg allstǿtt dèr 'an kunna stande botnen.

vere ferdig med noko som er vondt og vanskeleg eller krev mykje arbeid

Mi kunne líssågodt gjère åkkå færige i dag, så have mi stae det av.

vere ferdig med noko; td alvorleg sjukdom

ha reisning (ereksjon)

'An fekk det 'kji ti' stande fyre si.

halde seg godt i høve alder

Torjús stend'e godt mæ.

stå jamsis i ein ring

Ungan stande i a ró' å gjère leikjen "Slå på ringjen".

stå i spenn

Mi finge 'kji løyse stokkjen, for 'an stó' så i bend.

1. ha problem eller vanskar
2. ha det travelt
Sjå også stande.

1. Da stóge í det då hesten ha dutte n'i lórtekummen. Såvi stó' í det då traktóren 'ass fór sund'e.
2. Fókk stande í det fysst det æ onní.

ha eit kjærastforhald

1. ikkje kome av flekken
2. ikkje vokster
Sjå også stande.

1. Det va' så hålt at bílen barre spóla å stó i sta'i. Mi stóge i sta'i mæ arbeiæ.
2. 'Er æ så tjurrt at grasi stend'e plent i sta'i. Konni stend'e mest'e i sta'i i desse turkjæ.

skog som er snødekt

D'æ så jólelegt fysst grænan stande i stakkji. Nò stend'e skógjen i stakkji, det æ plent a sýn å sjå!

bruka om ku som står lenge utan å mjølke før ny kalving

1. halde ein formell avtale
2. når dyr som er para er befrukta
Sjå også stande og take seg.

1. "An hest'e sèl' an for dèt an fær, men gjiptâ den lýt an stande mæ." (stevlinje)
2. Eg trúr kjýrí stend'e mæ, for 'u hev' inkji lèpe opp'tte.

bruka om den som vart oppattkalla
Sjå også stande.

Åni stó opp'tte denné dåpssundagjen.

stå synleg
Sjå også sýnt.

Húsí stóge så sýnt på haugjæ.

Ha ei spesiell kroppsstilling når ein vil hoppe langt; t.d. i tresteg. Ein kunne t.d. svinge eine foten for å få fart på kroppen (utan tilløp)

stå i livd

Mi ljóte stande ti' lívis å sjå om denne fæle býâ gjèv'e seg snart.

halde ut, orke

Mi ljóte prǿve å stande detti út. Angjær stó' det út om det va' fælt fyr' 'æ.

garantere

Eg ska' stande úti fyri at mi sku rétte opp'tt'e gjæri mi øy'ela.

verknad etter, merke av

Eg såg alli staup 'å 'ó ette di 'an ha' lègje sjúk'e.

stø seg på stav når ein går

uttrykk i samband med likskap og eigenskapar innan ei ætt

Du kan alli stèle mannen ó' ættinn.

gjere seg klar til å reise, pakke i hop det ein skal ha med, kle på seg
Sjå også stelle seg

Itt mi sku reise så tíleg i morgó, ljóte mi stelle åkkå ti' i kveld. An lýt stelle seg ti' i tí'i itt an ska' hav' mykji mæ si.

skaffe seg, kjøpe, gjere i stand
Sjå også stelle seg.

An lýt stelle seg ti' mæ nóg av mat'e å varme klæi itt an ska' vère lengji 'å heiinn vetretíi.

gjere klar td ein liggjeplass

Eg vill' stelle mi ti' a lèg for nóttin, på heiinn, å då såg eg at plent dèr låg an hoggorm'e.

1. lage i stand td mat eller fest
2. lage ugreie
Sjå også stelle.

1. 'Er ska' vèr' fest'e i morgó, så mi dríve å stelle ti.
2. Skjø̀nar du ko dú hèv' stelt ti'?

flott kar

Gunstein æ an stempla kar'e.

1. gå fort og målretta avstad utan å sjå seg ikring
2. gå fort og målretta avstad utan å ta omsyn til andre

1. 'An sténa avgari for 'an vill' kåm heim'tt'e ti' Dagsrivýæ.
2. Svein sténa avgari å ville alli vente på åkkå hí.

roe ned, skape semje

Hú va' allstǿtt den som måtte stidde ti' fré's fysst der varte rupl'e å úfre'e. Det stilte da ti' fré's då da høyre at det varte 'kji så iddi som da ha' ræa seg fyri.

ta svært stutte steg (så vidt ein flyt føtene; om gamle og veike personar)

ta stutte steg, såvidt ein flyt seg
Sjå også stige.

Det va' nenneleg å sjå, det va' såvídt 'an steig om tå.

når det går seint og monar lite (om å gå og å arbeide, når det monar lite; også bruka i overførd tyding)

Knút va' blindtròta, å det va' såvídt det gjekk stigs av stâ'i.

verte fornærma over noko einkvan har sagt

'U stakk seg på dei órí å reiste heim'tt'e.

tyktflytande mjølk (når mjølka er i ferd med å verte sur og skilst)

vanskeleg å påverke, eigensindig, sjølvgod, sta (hest og menneske)

"Stív'e tart'e gjèv'e strí'e art'e", sa dei gamle om hestan.

fyllast med snø (om vide støvleskaft der snøen dett nedi)
Sjå også stivli, maule og snjór'e.

Stivlan maule snjór'e disom an inkji hève buksun ottafyri å snyrper da i hóp mæ a reim ell' a bendi.

ein ring i ytredøra, som dei stakk "stokken" inn i når dei ikkje var heime; jfr. "låst". Kunne også vere ein stokk som stod mot døra utanfor for å markere at det ikkje var folk heime.

Der va' ingjen heimi i Nóriga', der va' stokk 'å dynn.

ein ring i ytredøra, som dei stakk "stokken" inn i når dei ikkje var heime; jfr. "låst". Kunne også vere ein stokk som stod mot døra utanfor for å markere at det ikkje var folk heime.

Der va' ingjen heimi i Sýga', der va' stokk 'å húr.

stummande mørkt

Pål ha' det stòmandi mørkt i stògunn, 'an vill' alli slå på ljósi.

tett i nasen

kast i gangardans

Ånund va' så mjúk'e mæ 'an gjåre stórekasti.

"liggje så lang ein er"

Eg hèv' havt slig krím at eg hèv' lègje strak' út i fíre dage.

verretning frå vest

Itt d'æ strak'e vesta, æ det gó'e skjýfart'e ifrå vest.

straumen er borte
Sjå også reise (6).

Straumen hèv' reist å kåm' att'e mange vendu i dag. Kverr gong straumen reiser, lýt eg stidde klokkunn på steikjeomnæ.

ta pirquet-prøva (tuberkulin-prøve)

I skúlâ kåm helsesysterí å strika åkkå ungan på undearmæ.

yte motstand mot overmakt (fysisk eller i overførd tyding)

Sauen strita imót så eg fekk 'an alli mæ mi. Da strita lengji imót útbyggjingjinn, men da vurte nøydde ti' gjève sikkå.

fullmoge korn til menneskeføde (kornakset er fullvakse)

Dèt stríe konni kjøyre an å' kvinní å mól det ti' mannemat'e. Dèt stríe konni varte kadda veggjerondí, for dèt va' tyngst'e å kåm lengst'e innât veggjæ.

uttrykk bruka om å vinne ei jente som andre også gjerne ville hatt

Dèt va' kulten, 'an strauk dei hí bélaran âv!

leike greitt saman

Anne å Gýró stròka snilt heile dagjen, an høyre alli da drógest.

slå ned ein person

Kví strøkte du 'an 'kji út?

1. trykkje ned, roe ned, kue
2. hogge ned, snauhogge

vere møteleiar
Sjå også stýre og mǿti.

I kommúnestýræ æ det órdfǿraren som stýrer mǿtó.

vere på sjølvstyr

Dèr som æ trygt å greitt å gange, dèr kan an stýre búskapæ.

la hest med kløv gå støylsvegen utan styring (hesten finn vegen og tilpassar farten sjølv)

Stundom legg'e eg beisletygjilen på klyví å stýrer hestæ.

vere forsongar
Sjå også stýre og song.

Gró va' sjavlaga ti' stýre songjinn, mæ so hågt å vént a mål.

Gjere einlagt bomullsgarn bruka til veft sterkare (Dette gjorde dei slik: Blanda rugmjøl og mjølk evt vatn. Så bløytte dei hesplane i blandinga før dei rende veven)

Styrkt gån gav sterkare ruggu.

få nokon til å slutte med unoter

Eg ska' nóg snart få stytte âv 'ó Bóa mæ dessa únótun.

uttrykk bruka om å felle eit tre og dette ikkje fell ned på jorda (vert ståande mot eit anna tre)
Sjå også stýve.

Det kan vare mykji ekstraarbeid fysst an stýver i hest.

sauemark skore med kniv eller klyppt med saks; skore tvers av i enden av øyra

Stývt av hǿgri ell' vístri ell' av båe øyró æ eitt av mange slags sauemork.

hjelpe økonomisk

Mi ljóte stǿ attât 'enni Titta, si' 'u æ så filli stelt mæ pæninge.

leggje ei bot under eit kledeplagg som er tunnslite
Somme seier "stǿ undi".

Nò æ buksun så tunnslitne at eg lýt stǿ innundi. Æ der a hòl 'å néttæ, 'å buksó, lýt eg stǿ undi mæ a bót.

hjelpe, støtte (td økonomisk og praktisk)
Sjå også 'pundi.

'An va' gó'e ti' stǿ 'punde kjèringjí.

få hjelp av

D'æ minst'e fyri så lengji 'u hèv' forellí å stǿ seg ti'. An lýt stǿ seg ti' forelló itt an inkji kan greie seg sjav'e.

skræme bort

Du må 'kji støkkje mi âv!

uttrykk bruka om når reinsdyr har fått teften av folk (omtrent same tyding som vindrèke)

rase ut (pga ytre påverknad)

Det stokk út a rås opp i heiinn.

kome borti

Timrevendâ stǿrta imót an stein'e så eg laut brúke kleppbròti å få 'æ laus.

brunn som ikkje trýt'e (går tom)
Sjå også støyg'e og trjote.

An støyge brunn'e tòler a turkesommår.

halde td ljå eller kniv for bratt når ein slipar (slik at slipeflata vert smal og bratt)

Støyter an for mykji at eggjinn, vare det inkji godt bit.

kome borti noko (temmeleg hardt)

Mamme støytte seg så vóndt i nétti.

uttrykk bruka om når mørkret kjem fort om kvelden (om hausten)

Itt det lí'e sossi langt, så støyter det fórt 'å.

klaging over livet (bruka om person som syter og klagar mykje; om vonde hendingar som førde mykje sorg med seg)

Gunnår ha' mange sukk å súti gjænom lívi.

(ikkje) vanskar med

Eg sukkar inkji mæ å drèpe an orm'e.

setje fort i veg

'U súla ti' så fórt 'u vann.

hive etter pusten (puste svært kraftig når ein mest ikkje får luft)

greie seg sjølv

Pål sutta seg sjav'e i stògunn sí.

få materie i eit sår

A sår kan svedde ti' vågs itt der kjæm'e úreinske n'i såri.

få flatbraudleiven til å svive medan ein bakar (bakaren sveiver og flatbraudleiven sviv)

Angjær va' gó' ti' sveive leiven ó' imnó. Eg fekk 'kji denna leiven ti' svíve ó' imnó, så det var' alli nåkå slags rétting. An gó'e bakari fær leiven ti' svíve ó' imnó.

gjennomtrengande kaldt

Det va' svérandi kaldt den dagjen eg va' 'å heiinn, så eg skafraus 'å øyró.

dengje opp einkvan (på ein hard måte)

slå til eitkvart / einkvan med ein svigji

Det æ inkji lòv å svige ti' unga nò leng'e.

vere utolmodig og i rørsle (ventande og uroleg)

verte forvirra (mellombels eller kronisk)

Det sveiv rundt for 'ó Taddeiv stundom, itt det va' rýli rundt 'an.

iskald

Så svoddandi kold du æ 'å hondó, Titta; kom så ska' eg verme deg!

1. svare frekt tilbake (helst bruka om born)
2. ta til motmæle

1. Forellí tala ti' 'ó, men 'an svòra barre att'e.
2. Ungan våre så leie mæ æ Yngjebjør, men 'u kunna svòre att'e.

løne seg, svare seg

Det svòrar seg alli å gjève detta fillne lagji ti'skòt!

svelge slik at mat eller drykk kjem ned i luftrøyret i staden for ned i matrøyret
Sjå også svægje og vronge.

Fysst eg svægjer i vronge, vi' eg mest'e kóvne.

uttrykk bruka om noko som er svært velsmakande

Det va' så godt at eg mest'e svægde tungunn.

"slette over" (ikkje ville at eit eller anna skal verte kjent)

Da svæna det nédi så fókk sille 'kji få vite det.

dysse ned og ikkje ville tale om ei lei hending

Famélien ville svåne néd det galne gúten ha' gjårt.

kurv'e utan mjølk og mjøl

Mamme líka inkji svårt'e kurv'e.

vassflate utan krusingar

Det æ sjella an fær mykji fisk'e itt d'æ svårte logní.

skitne seg til (på klede eller kropp)

Det va' fórt å svårte seg fysst an sótfelti.

sør i

'An æ sy Garæ. 'U æ sy Bjørgum.

"frå Haugebirke og søretter" (dei som bur i Tveitebø og Homme brukar dette uttrykket)

17. mai-feiringjí æ sy' bygdinn.

1. snauhogge skog
2. slå gras i større mengd enn vanleg

1. Nò æ 'er nåkå stóre maskjín som sydde néd heile lían mæ skóg'e, på a líti bil. D'æ 'kji lengji å sydde néd skógjen mæ dei nýe maskjínó da have no ti' dags. 
2. Da meldte så godt veir i radióæ at eg sylte néd heile húseteigjen.

lage flatbraudsoll

Lív vi' sydde si, men der æ 'kji etti feskjí mjåkk. Eg vi' sydde mi an sodd'e, då fær an magjen i lag.

1. sjå etter (og rette opp) rypesnarene (fangstmann)
2. leite etter mat i snarene (td ørn eller rev)
Sjå også sygne.

1. I morgó lýt eg sygne snòrun.
2. Ǿrní hèv' sygna snòrun.

stor og vedvarande plage

Det va' a synde plage mæ skrubbæ, førr' i tí'inn.

ein stakkar (person som er lite tess)

Taddeiv va' a syndleg ting i slåttæ, stakkar.

syne tydeleg (resultat av td arbeid)

Det sýner godt att'e di mi hav' gjårt i dag. Det sýner 'kji mykji att'e, alt di mi hav' stræva.

blotte seg

Eivind sýner fyre si stundom. D'æ imót lòvinn å sýne fyre si.

sørge seg gjennom tap av ein nærståande

Då 'u ha' sýtt âv mannen sin, gjipte 'u seg att'e.

sørgje for
Sjå også sýte.

'U sýtte fyri at adde kóme på bussen.

vere motviljug, ikkje ha lyst til
Sjå også sýte.

Eg sýter mæ å slakte det lisle kjéi. 'U sýtte mæ å kjøyre ive den smale brúne. Eg såg 'u sýtte mæ, men 'u gjåre det nå líkevæl. 'An sýtte mæ, men fýgdi.

minke mykje på stutt tid; gjeld mat eller fór

Det syvla mæ ostæ mæ mi såte mange kring bóri. No hav' mi syvla mæ kraffóræ.