Ordliste

Kalle oppatt (Gje born same namnet som andre i slekta.
I Valle og Hylestad har det mest vanlege vore å "reise opp'tte" besteforeldra. Eldste guten fekk same namn som farfaren, og andre guten fekk same namn som morfaren. Eldste jenta fekk same namn som farmora og andre jenta fekk same namn som mormora. Her er også forklåringa på at to brør stundom fekk same namn, og vart då som regel skilde som Stóre- og Lisle-. Tredje guten og jenta fekk gjerne same namn som oldeforeldra i same rekkjefylgja. Det var også vanleg å "reise opp'tte" syskjin til foreldra som hadde døydd unge).
Sjå også reise opp'tt'e, opp'ttereist'e og heite etti.

Da kadda opp'tt'e 'an Svein, som dǿe så allfor tí'leg.

kald luft, kvass luft
Sjå også kald'e og nedd'e

'Er va' an kald'e nedd'e i kveld, det vare nóg kaldt i nótt. Eg lýt klæ meg godt i dag, for 'er æ enn kald'e nedd'e.

jamne tak, like sterke

vere kjærastar

Da kanna ihóp æ Gònil å Tårål.

setje eit lam eller kje under ei anna mor
Sjå også kanne.

vere kalvbeint
Sjå også kåvbeina og stabbeina.

Sòme æ filne i mjønnó, å kanne njó.

la eit framandt lam suge morsmjølk og ta det til seg som sitt
Somme seier: "Kanne 'punde seg".

An slepp'e mykji stræv om an fær an sau'e ti' å kanne unde seg a moilaust lamb.

svært uroleg, sterk omsut for noko, nervøs for fare (også bruka om å ha vondt i kroppen, slik at ein ikkje kan vere i ro)
Sjå også kara og ellæ.

Det va' som 'u va' kara i ellæ mæ 'u tenkte på bonní som våre på heiinn i snjóstormæ."Eg sér du æ 'kji nåkå gó'e i dag". "Nei, det æ som eg ha' vòre kara i ellæ."

dra ut alle tennene sine

kast på livmora til sau (utganga på livmora vert stengd rett før lamming)

Fysst an sau'e hèv' kast på lambelègji lyt an svint få an dýrelækji ti' hjelpe.

misse

røyte; gjeld hest

Fysst våri kjæm'e, så kaste hestan håró.

saume saman med kastesting

saume fast td ein fald på innsida av eit plagg

bruke kasteskovlen til å "kaste konni" på låven (det tunge matkornet kom lengst, agnene kortast og lettkornet vart liggjande midt i mellom)

Da såte i låvâ å kasta konni attive hærí.

eldre barneleik (utandørs)

spa ei brei fòr nedst i åkeren og kaste molda opp i åkeren

utøve trolldom for å skade einkvan

kaste på stikka (leik ute i det fri)

kaste trolldom på noko

bitte liten
Sjå også katrandi seint.

Dèt va' a katrandi líti lamb!

svært seint
Sjå også katrandi líten.

Da gjinge katrandi seint.

veifte med armane for å verje seg

'An kjeima å sló for å vanne seg for vafsó.

skunde seg av garde

Nò kjelka faisysti avgari. Da kjelka avgari mæ drykkjebassâ.

kjemme håret sitt

Nò æ eg så flókutt at nò lýt eg kjembe meg.

regle som vart bruka når ein kalla på kjea

kippe saman, samle ihop
Sjå også kjippi og ljåkjippi.

Eg kjippar ihóp ljæne så da inkji sku nike né'å'nanné å vare skjemde.

uttrykket tyder at ein ikkje vil syne at ein ler

Dei tvei ungan såte i a kró å kjukla å lóge.

når det vert slutt på ein kuldeperiode
Somme seier "kjylen æ sprengd'e".
Sjå også kjyl'e og springe.

Mæ same eg kåm út i dag tídleg kjende eg at kjylen ha sprungji. Kjylen kjæm'e ti' springe.

fyre kraftig i omnen

Du må 'kji kjylje å elle så mi ljóte rýme!

utfordre nokon til td slåsting

1. klage over
2. uroe seg

1. "Eg kan alli kjære meg at du vi' sossa". 'U kåm å kjære seg for verkjæ.
2. Du tar alli kjære deg om du må gange eisemadd'e hèra.

ski med lite spenn i

skyte dyr (når ein greier å skyte dyr når ein er på jakt)

Jaktaran sa da vill' av å kjø̀te sikkå, fysst da sille på reissdýrjakt.

køyre barka tømmer med hest

Ånund kjøyre bjalka kverr vetr'e.

vere privatsjåfør for (uttrykk bruka i samband med at eigaren av bilen sit i passasjersetet og drikk alkohol)

Eg vi' alli kjøyre for dei galningan mei'! Kvæ va' det dú kjøyre fyri i gjerkveld?

dette gjennom isen med hest og slede / snøskoter (uttrykket er ubunden dativ)

Jón kjøyre i ísi út'å fjóræ, å hesten drukna. Sólveig kjøyre i ísi mæ dei spillnýe skóteræ sí.

køyre heim høy eller ved om hausten (så snart jorda var nok klaka, før snøen kom)

køyre utfor vegen

'An kjøyre útivi, å bílen trilla rundt tvæ vendu.

1. klatre bortover ei tregrein eller eit taug
2. klatre oppetter eit tre eller ein stolpe

1. 'An klanka si i a taug frå a tré å hít 'å tòkâ.
2. Mi klanka åkkå opp an timrevegg'e i lǿunn.

skade seg ved klemming; oftast fingrane

Spilemannen spila helst'e kleint, avdí 'an ha' klemra seg gjårførridagjen.

rote til (td ein plan eller eit arbeid)

kvile den eine foten ved å lyfte han opp og halde han slik medan han kviler (om hest)

når ein lagar ei kjembe brukar ein riva til å klemme ho godt saman med og brukar eine handa til å dra "kjemba" opp frå marka på midten

An klykkjer kjembun fysst an steller si a høybýr'. Eg klykkjer kjembâ å legg' æ på býretògji.

bestemt type sauemark; skar i enden av øyra (snitt i øyra som syner kven som er eigaren; sjå bilete)

Eitt av sauemorkó som vare brúka, æ kløyvt n'i øyra.

verte klårare, ljosne (helst bruka om veret)
Sjå også kveldsklåri.

Det sér út ti' klåre av, så då få mi nóg godt veir i morgó. Det klårar av ti' kvellæ.

vere jamgode (i "karsstykke" eller anna kapping)

Det va' a knaltre òte midjom dei gútó.

kome seg att etter hardt slit eller vanskelege tider; t.d. helsemessig eller økonomisk

No hèv' 'an endeleg knéa seg, Haddvår, ettat 'an fekk kvitte seg mæ gjjelló.

mindre usemje, noko knuffing

Det kunna vare kneltre tòk midjom da.

ta seg på tak, spenne seg til, ta tak

spenne musklane når ein td skal prøve styrke med ein annan person

Jón Rønningen knerra seg ti' mang' a gong. An lýt knerre seg ti' ska' an løype 'å skjí i úkviddæ.

gjeve ljod frå seg

Det knatt alli í 'ó, same ko vóndt det va'.

"Kva var det du sa?"

Ko at? Kan du tale nòkå hægri?

kva så?, "kva var poenget?"

"Ko då?", sa Tarjei, då 'an varte leid'e den lange útgreiingjí om at gamle tradisjóna kóme ti' forsvinde.

kva hjelp / nytte er det?
Sjå også klette.

Ko kletter det å måle mæ dessa lisle bostâ?

kor langt lid det?, kor mange er klokka?
Sjå også ko' lí' er.

Nò æ eg leid'e å sjaue mæ detti, ko' langt lí' 'er?

kor langt lid det? kor mange er klokka?
Sjå også ko' langt lí' 'er / ko' langt lí'e det.

Røkkje mi ti' Slarvedalæ i kveld, ko lí' 'er?

når?

Ko tí' sku mi mǿtast i morgó?

"kva skal dèt brukast til?"

"Kò æ dèt ti'?" spúre Svein, då 'an såg a ný gogn Gunnår ha' kaupt.

syrebehandle sylv

Sylvsmé'in kóke sylvi.

lyfte haka, bøygje hovudet bakover

Vi' du kópe opp, Bóa, så eg fær sjå om du hèv' tvègje deg 'å halsæ. Kóp opp!

korleis har du det?

Nò æ det lengji si' eg hèv' sétt deg, koss liver så dú?

Korleis trur de det går med han / henne?; Ofte bruka om kva sjansar har han / ho til å overleve

Koss trú di 'ó? Kjæm'e 'an ti' vinne?

kvifor er det slik

Eg veit 'kji kòss det æ laga at eg æ så úmǿlen i dag. Kòss æ det laga at 'er æ så mykje mei' regn om sommåró nò 'ell førr'e? Kòss æ detti laga, skrúven passar inkji inn i hòli?

koste på seg

Gýró vi' visst koste si nýe stakka ti' 17. mai.

person som er gamal / ufør så han ikkje kan gjere noko

Taddeiv hèv' vorte plent krakksitjandi ette' at 'an braut av si fóten.

kome seg til hektene att etter sjukdom eller liknande

'An hève vòr' fillen, men fèr'e ti' krèke ti'.

huke seg ned, bøye seg

førebu fødsel (om ku med rier o.a.)

Kåven kravde 'kji fóster, så 'an daua inni kjýrinn.

arbeide seg rundt

Da kringa sikkå rundt steinan å túvun fysst da slóge mæ stuttorv. Tjógjei kringa si å sló rundt steina å runna.

verte døypt

hekte til å halde saman kledeplagg (td bh, skjørt, bukseline og snøsokkar)

Eg hèv' krók' å lykkje i nokle av buksó mí.

på kryss og tvers

1. "hovudstrikkemønsteret" i setesdalskufta
2. del av broderiet på setesdalsbunaden; både for menn og kvinner (også mønster i band og belte)

1. Kross' å kringle lýt an have, hellis vare det gali.
2. Fysst an saumar kross' å kringle æ det viktig koss an sipar litó.

bunadssokkar til setesdalsbunaden (kvite for menn og svarte for kvinner)

syne seg stakkarsleg, vise at ein toler lite (av td væte eller frost)

Dei hí arbeidde for fullt i úveiræ, men Ånund stód barre å krukla seg ti'.

krulle håret

Førr'e laut da ti' Býn for å krulle sikkå.

steikje rå poteter ved å leggje dei inn i glør

kjælenamn på kjærast eller barn

Kåm nå hít, krúsedåsen min, så ska' eg finne di nåkå godt!

bitte liten

I dýreparkjæ såg eg enn krútandi líten apekatt'e.

krøkje seg saman (td for kulde og redsle)

Kjýrí krykte si âv for slògó 'u fekk, då 'u ha' tèkje út.

1. lafte i hop dei fire nedste stokkane i ein lafta bygning
2. fire personar med same førenamn i same stoge (H)
Sjå også krǿkje, svidd (H) og sydd (V).

1. Fysst an hèv' krǿkt sviddó, hèv' an bistemt ko stór búí ska' vère.
2. Nò kunn mi krǿkje sviddó, for nò æ mi fíre Annu i desse stògunn.

to personar krøkjer ihop høyrivene; då vert det godt ver
Sjå også krǿkje.

verte friskare, få krefter att

Eg hèv' kråna ti' ette dei fæle ivefærdinn.

reddast for

Papa kulsa for embætsfókkji.

"jenta si" (rosande uttrykk om jente eller kvinne som greier noko vanskeleg og tungt)

Dèt va' kultâ sí det, 'u bar líke mykji som an kar'e!

uttrykk bruka om jamsterke personar

Det va' kulte tòk midjom 'ó Sigúrd å 'ó Tårål; ingjen vann, å ingjen tapa.

vere vand med

Eg kan nå mæ at mi pynte jóletrétti jólepdagjen. Eg kan alli mæ detti kaupeǿli, det æ for glætt!

vere skuld i, gjere med vilje
Sjå også kunne.

Eg kunna inkji ti' at stólen varte øyelagd'e.

helt roleg, heilt stille
Sjå også stidd'e.

'An stó' kurrandi stidd'e.

vaksinere seg mot koppesmitte

Da måtte kveise sikkå førr'ell da kunna få kveisepass.

talemål som høyrest langt

Svålaug ha' så makelaust kvellt a mål fysst 'u húva 'å heiinn.

kvart minste grann

"glefse til" (munnleg)

'An kvesste í då 'an fekk høyre valresultati.

1. motivere seg for ekstra innsats, vere i gong med ein ekstra innsats
2. øse seg opp og verte brått sint

1. Taddeiv kvesste seg allstǿtt ti' frå morgónæ, men 'an héldt inkji út lengji.
2. Gýrí kvesste seg ti', å ville inkji vère mæ mei'.

gjere høystakken smal oppover (høystakk og lauvstakk)

An laut kvesse stakkjen så 'an sló av si vætâ.

oppegåande (bruka om eldre person med god fysisk og psykisk helse)

kvile middag midt på dagen (om kyr på støylen)

ikkje slå ein bestemt slåtteteig det året (slåtteteigane vart ofte kvílt, altså slått annakvart år, eller ivekvílt)

halde handa for nær hovudet på hamaren

Du må 'kji kvirkje håmåren mæ du spíkrar!

klå seg

vassflate utan krusingar, som ser kvit ut frå ei bestemt retning i høve til sola

Det va' kvíte logní på Saksund den dagjen eg va' i Finndalæ.

hevje seg, svelle opp, auke

Fysst feskne osta kvòpe opp, vare da rovne, å inkji så faste. Fysst kveikjí bigjynte å gjære, kvòpa ǿli opp.

bestevener (gjeld karar)

Òlav å èg have allstǿtt vòre kvorannés gó'i.

bestevener (berre bruka om kvinner)

Margjit å Tóne æ kvoronnós góe.

kven som helst

Eg veit 'kji kvæ som kjæm'e på dugnâ'en frå Nígâ i morgó, det kan vèr' kvæ som treffer.

gjeve lyd frå seg når ein vert kverkt eller på annan måte ikkje får puste

Såvi lei' så av astma, at det kværa jamt i halsæ fysst 'an leita si.
Da kvirkt' 'an så det va' så vídt det kværa i halsæ.

kvar side

'An gjekk å spaséra mæ a jente 'å kvære lénæ. 'Er æ ljósbrjótari å kvære lénæ 'å gongjinn.

når to ligg på sida inntil kvarandre i same retning i senga; same tyding som fu i fang

Nò vi' mi leggje åkkå ti' sòve, Titta, å mi lute kvæve tròg, for kvílâ æ så smòl.

uansett

Detti vi' eg, kvårsom æ!

få tilgong til noko som er trongt og vanskeleg tilgjengeleg (td arbeid, reparasjon; bruka i samband med at det vert ulageleg å få gjort eit arbeid)

Eg kjæmst 'kji ât så eg fær gjårt detti nåkå rétting.

hugse, minnast kvarandre

Stundum æ det 'kji så létt å kåmast i hug itt det æ lengji si' an hèv' sétt kvorairne.

få plass eller rom til å gjere eit eller anna

Eg kåmst inkji ti' for der va' så úlagelegt å arbeie. Eg kjemst 'kji ti' mæ dei stóre å stíve hondó mí.

lære, røyne, få greie på, kome inn i arbeidet
Sjå også kåmast og undi.

Eg hèv' kåmest undi at det æ så mykji léttare å gjère mange bodda av same slagjæ.

verte klår over

ha mathug

Det æ så godt å kåmast 'å itt an hève nåkå kaffé attat matæ.

om person det ikkje er så mykji mæ

Det kåm 'kji så mykji ât 'ó Såvi, 'an va' så líti talig'e.

1. nå att
2. vere ajour med arbeid eller anna

1. Eg kåm attí 'an Jón mæ Skâvlen.
2. Nò hèv' eg kåme attí mæ arbeiæ, så nò æ eg så fornǿgd.

kome attanfrå.

Lavrans kåm attive an tilemarkjingji som tjóvjakta.

"misse tråden", ikkje greie å få med seg det ein skulle ha sagt eller framført (ikkje minnast noko ein veit vel, td når ein les noko utanboks, og så gløymer ein brått resten)
Sjå også kåme.

Sigríd tålde moskan i spitæ, men så kåm 'u plent âv det.

verte gløymd (uttrykka er ubunden dativ)

Góme fortålde så tídt detta, at det kjæm'e alli av gløymi í mi. Den gamli tradisjónen hèv' kåme i gløymi.

hoppe over ei line når ein les i ei bok (feillesing)

slutte å koke

Det kåm av sauinn, så eg lýt leggje inní mei'!

truge eller tvinge seg fram

kome til ein stad
Sjå også kåme.

Jón kåm 'era ti' for tjúge år sía.

kome gåande (svært seint)
Sjå også fète og fèt.

Da kóme fètandi så vídt da stige om tå.

kome i hug noko (brått)

kome fort eller brått

Augund kåm gjótandi så an kunna trú 'an ha høyrt nåkå fælt å nýtt.

vere til stor nytte

Det kåm godt mæ at mi ha' mæ åkkå oljekjóla si' det varte slig úveir. Dei seiste nævran kóme godt mæ då mi tekti, hellis ha' det vòre i minste lagji.

ikkje få gjere stort (td når born er i vegen for arbeidet)

Eg kjæm'e alli hondó i lag, eg vare så útussa mæ adde desse ungó rundt meg.

kome i eller ut av ei vanskeleg stode (særleg økonomisk)
Sjå også kåme og kròm'e.

Da kóme alli útó' kròmæ så lengji da livdi. Nò hèv' 'an kåm' i slig an kròm'e. Da kóme i så fæl'e an kròm'e då da sette sikkå i gjelli.

1. vakne om natta, og ikkje få sovne att
2. å ha vore vaken så lenge at ein ikkje får sove (overtrøytt)
Sjå også andvòke og andvòke.

1. Klokka fíre om nóttí musar kåna ti' mannæ: "Hèv' dú au kåme i andvòkâ?"
2. Eg æ så blindtròta at eg kjæm'e vel i andvòkâ i nótt.

verte kjend med

Eg kåm i kast mæ an fræminde kar'e som ha' tótt så gama å lært seg vallemål.

mjølke meir enn vanleg

Blómerós hèv' kåme i slig mjåkklaup no, si' 'u fekk så godt gras.

kaste eller sløse bort noko som er til overs (td når ein sløser med mat)

An må var' ræd'e at denné maten kjæm'e i skutrí!

falle eller leggje seg så ein ikkje kjem seg oppatt (bruka om dyr)

Eg fann atte sauen i åveltunn.

kome borti
Sjå også kåme.

Kåm du inn'å den nýmåla veggjen?

kome med brask og bram

Bjynnen kåm knysjandi å vill' take kjýrí.

kome ruslande

1. vere viktig, vere til stor hjelp
2. vende om til tru på Gud

1. Det kåm mæ, mange tí'i, at støylskjèringan våre góe ti' kadde.
2. På bǿnemǿtæ i kveld kóme da mæ bå' Hæge å Taddeiv.

kome fort og uventa (om ein person som kjem gåande i stor fart)
Sjå også snévind'e.

"Kjæm'e du plent mæ snévind'e", sa fókk itt an kåm fórt.

uttrykk om å vere langt nede psykisk
Sjå også myre

kåme ut or huset / tilhaldsstaden
Sjå også kåme, ó' og húke.

'U visste alli å få 'an út ó' húkunn. 'U kåm alli ó' húkunn i dagevís.

verte fotografert
Sjå også take seg av.

'An líka inkji å kåme på plate, 'an tótte 'an såg ljót'e út.

hugse på
Sjå også kåme.

Det æ så vóndt å kåme seg i hug,itt an hèv' vorte útussa av så mangt. Eg kjæm'e i hug 'æ góme, kòss 'u sat å spita kverr dag'e då 'u va' gåmó.

få seg til
Sjå også kåme, seg og ti'.

Eg kåm mi inkji ti' å spørje om å få låne pæninge av 'ó. At du kåm di ti' å take bitaling for detta!

kome smygande, lure seg fram

kome tilfeldig ruslande (utan å ha eit særskilt ærend)

kome brått, skunde seg

1. når kua får kalv
Sjå også: bère.
2. gå godt i hop, trivast i hop, greie å samarbeide
3. treffe satsen og sparke frå i td lengdesprang eller skihopp

1. Nær ska' kjýrí kåme ti'?
2. Da kåme godt ti', dei tvei svaddan. Da kóme 'kji ti', Einår å Ívår. Det æ vént å sjå at bonní kåme ti' så godt.
3. Eg kåm 'kji ti' då eg sill' hoppe, så eg laut barre late det vère.

verte samd med ein person, passe greitt i hop

Èg å Tòróv kóme godt ti' mæ kvorairne.

verte samde om, einast om

Mi sku nóg kåme ti' om prísen, trúr du 'kji dèt?

vakne att etter å ha vore i uvit

Åni úvita då 'an datt så fælt, det va' lengji førr'ell 'an kåm ti' si.

"høve til å tale om"

Mi kóme ti' tals om presten som varte dǿmd'e i Valle.

kome med stor fart og kraft gjennom skogen slik at greinene drys

"Seist'e kåm Lindormen trysjandi néd líí" (frå soga om Lindormen i Brotteli).

kome på kok
Sjå også kåme, sau og sjóe.

Nò hèv' suppa kåme 'å sau.