Ordliste

jage

"Jagji út denna jentâ som kjæm'e å vi' bée si", sa Lisle-Såvi.

når flaumen bryt isen på elva i sund, og isstykka kjem fossande nedover elva / bekken. Stuvar seg i hop og stemmer opp.
Sjå også jakji.

Dèr åne smalkar kan det vare jakebròti om vetran.

grind til å ha framfor kvernsloket for å hindre isklumpar i å kome i kvernkallen

Det va' viktigt å setje jakegrindí på hadd å i sné, så jakan vorte kasta væl út ó' slòkjæ.

isflak som flyt i elva eller på vatnet
Sjå også jakebròti.

Jakan kunne stemme opp så vatni stíg'e.

isflak i elv eller vatn

Flåne ligg'e i jakla.

jeger

Bǿan å åmlingan vår' fæle jaktara.

vallak, kastrert hest
Sjå også fyl, fòli, merr , annæringji, grahest'e og jalke.

Arbei'shesten lýt vère an jalk'e ell' a merr.

kastrere ein hest
Sjå også jalk'e.

ljome

Mi jalma å hauka då mi våre på støylæ. Det jalmar itt an rópar ell' húvar inn i a tóm blekktunne ell' a stórt, tómt róm mæ blanke veggji.

1. halte, verkje, ha vondt for å gå
2. ufruktbar kvinne
Somme seier "jolt'e"

1. 'U va' så jolt. 'An hèv' vorte så jalt'e i det seiste.
2. Det varte sagt at 'u va' jolt.

jamaldring

Mi våre jamaldringa, mi tvei.

like tykk i båe endane

Skakestokkjen æ jamdig'e.

døgn

Det ringde i samfudde tvau jamdǿgr.

slåtteteig som har jamnt med gras

På a jamgó' slåtte va' der så mykji gras at an laut breie det útive teigjen.

jamgammal; vert ikkje gradbøygt

Èg å fai din æ jamgamle.

like store og sterke (oftast to personar)

Lidvår å Jóhans våre jamkampinga i ungdómæ.

likemann; like gamle, like sterke, like flinke o.l.

Svein å èg æ jamlíka.

plante i kråkefotfamilien

Jamne brúka da ti' å undefarge mæ, itt da lita klæi.

jamn

Slåtten "Tussebrúrfærí" ska' inkji spilast mæ jomn takt, meinte Andrés.

1. mekle, vere mellommann i strid eller usemje
2. rette på klede som ligg ugreitt
3. jamne ut (td jord)

1. Auver jamna ti', så dei tvei hí skjúldest på an grei'e måti.
2. Du lýt jamne ti' spríkjin itt du hèv' sète lengji, så da liggje greitt!
3. Denné mollhaugjen lýt eg jamne ti' nòkå.

like (td like store, like sterke, like spreke)

Åsmund å Vetli våre jamninga, da våre líke spræke.

jamsides
Sjå også adverbet jamsís.

Dómaran trekkje for jamsís né'slag.

jamsides
Sjå også adjektivet jamsís.

Da gjinge jamsís ette vègjæ.

ofte
Sjå også trått.

Eg æ jamt heimi om hægan.

"støtt og stadig"

'An tvær å ryddar i húsæ sí, jamt å samt.

jamhøgt med

'An vassa i snjór'e ti' jamtemæ stivlan.

som oftast

D'æ jamtivi kaldt i januar. Eg hèv' jamtivi godt mæ pæninge.

fylt til randa

Tunnâ æ jamtramma mæ konn.

gravlagd

"Så mange hundre som hèr æ jara..."(stevline)

jordbær (oftast bruka om markjordbær)

Der va' mykji jarbèr i bakkâ òvenat húsó.

gravleggje

Gófa varte jara 'å nórdlénæ 'å kjørkjunn.

jordfast stein, synleg eller dekka, og så stor og tung at han ikkje let seg rikke

D'æ leitt mæ mange jarfaste steina dèr an ska' plǿgje.

jordpåkasting ved gravleggjing; jfr "Bygdesogeskrifter frå Valle og Hylestad" s 213

Jaringjí va' laudagjen klokka eitt.

overraska, forstøkt, ser redd ut
Somme seier "jarelèg'e".
Sjå også jarlèg'e (H).

Taddeiv va' jarlèg'e; 'an måtte hav' opplivt nåkå kallegt.

overraska, forstøkt, ser redd ut
Sjå også jarlèg'e (V).

Ungan' kóme så jarlège heim'tt'ó' skógjæ, da trúdde da ha' høyrt bjynnen.

bruka om når ein slår graset høgt (så det står mykje att)
Sjå også lóen.

Åsmund slær så jarlói, å 'an fær så líti.

1. tapp og hol når døra har hengsle av tre
Somme seier "tréjarri".
2. stengsle av tre i ei enkel dør i eit mindre fint hus eller hytte

1. Det nirkla fælt i jarró itt an lét opp húrí. Húrí sveiv i tréjarrâ.
2. Òlav stengde att'e búedynní mæ an jarri.

djerv, uredd; vert ikkje gradbøygt

Torgrím æ så jarta, 'an tikjest alli vèr' ræd'e nòkå ting.

uttrykk bruka om når ein kjem heim med ein rest av nista som ein ikkje har ete opp Sjå jasi, biti og bòren biti.

Vi' dú, Bóa, hav' jasebiten?

kattefot

Jasefǿtan blǿme temmeleg tídleg om våri.

stav som vippa haren opp når han gjekk i snara (haren vart då kjøvd; jasesnòrâ var av hestetogl)

Jasehevjâ gjåre ti' at jasen varte kvirkt'e. 

redd og lettskræmd person (reddhare)
Sjå også jasi.

Jasehjarta å nævresjæl, fýrstikkefǿta å mýhankelær (gammal regle)!

perleugle

Eg hèv' a útstoppa jasehukre heimi.

Æ du færig mæ å saume jasekrullan, Yngjebjør?

ser redd ut

Svein æ jaselèg'e å sjå ti', men hausen kan 'an vère.

uttrykk bruka om når ein kjem heim med ein mjølkerest i flaska som ein ikkje har drukke opp (bruka berre i eintal)
Sjå også jasi og mjåkk.

Itt fairen kåm ifrå høyskóg, mæ nåkå mjåkk som 'an inkji ha' drukkje opp, så sa 'an mæ ungan; "kåmi, så sku' di få jasemjåkk!".

redd

Òsóv æ så jasen av si; vaksen kar'e, å så vère rædd'e mýsan!

uttrykk bruka om når ein kjem heim frå ein tur med ein rest av nista som ein ikkje har ete opp
Somme seier "jasemat'e".

Knút kåm heim'tt'e mæ a lítí jasenyste.

harerug

Jaserugjen veks'e au på skrinn jórd.

snare til å fange hare i
Sjå også jasi

Jasesnòrun våre i nýare tí' gjåre av messengetrå'e.

messingtråd (til jasesnòru)

Jasetrå'en varte tvinna av tvei messengetræa.

fliser som står att i stubben når ein feller eit mindre tre med øks

Det stód att'e an krans'e mæ jaseøyru då 'an ha' stývt bjørkjí.

1. hare
2. detalj i broderi (løyesaum: liten krull med to omgangar og eitt øyra)
Sjå også jasesnòre.

1. Jasen líkar seg alli nére rèvæ.
2. Torbjørg gjåre seg færig mæ å saume jasan på fasló i gjår.

1. å gjære (helst bruka om saup)
Sjå også gauv
2. bruka i uttrykket jaste seg opp.

1. Saupi vare súrare fysst det hèv' gjasta seg.

verte tykk på toppen (bruka om skumma mjølk som stod utetter sommaren; eit ostestoff la seg på overflata, og ein laut røre i mjølka kvar dag så ho ikkje skilde seg. Jasten låg på toppen, blengjen låg under)

Mjåkkjí jastar seg itt 'u stend'e nòkå lengji.

uttrykk om når mjølk som har stått lenge og vorte sur skil seg i ein ost- og væskedel
Sjå også jaste.

Jaste seg opp gjère ostemassen i súr mjåkk, den lýt an rǿre í.

ostestoff på mjølk som har stått lenge sur

Der æ tykk'e jasti på desse súre mjåkkjinn.

1. hylle (fjøl på vegg til å leggje ting på)
2. hylle over skåp å kvílu
3. ei av hyllene i td hylleseksjon
4. terrengformasjon (flater i ei bratt li)
Sjå også braujedd'e.

1. Bókjí låg på jeddæ.
2. Da ha' jamt det vénaste stei'tøyi på jeddæ ive skåp å kvílu.
3. Kaffékoppan stande på dei evste jeddæ i matskåpæ.
4. Av å ti' finn'e an jeddi oppi heii å lía.

late over seg, gjeve uttrykk for at ein er overraska / forstøkt
Sjå også jése seg

Signe jéa seg så ko' stautte mi våre.

lage kant på vev

Du lýt sjå å jeire vént detta typlebandi!

ujamt i kantane (om td vadmål etter stamping)

Då eg fekk att'e vallmålsvèven min ette at 'an va' stampa, va' det så leidt, 'an va' nòkå jeireflåd'e.

i går morgon (same forklåring som i gjårmorgó)

I jellmorgó våre mi på heiinn å såge ette sauó.

1. Del av broderiet på den mannlege setesdalsbunaden. Ei jente er ein del av ei kló.
2. jente
3. ugift kvinne uansett alder
4. tenestejente som skulle breie

1. Nò saumar eg jentu ti' rétteklæó 'ass Bóa.
2. Der va' sjau jentu i klassâ mí i båneskúlâ.
3. Det var' alli ko gali for dei jentó nórd i Plassæ!
4. Eg lýt få tak i jente ti' sommåræ, ti' å breie i slåttæ.

jentebarn (opp til ca 7 år)

Mi have tvau jentebonn å trjú drengjebonn.

jentefut

"Bjørgúv Uppstad den jentefleimen, 'an fría ti' dótter 'ass Òlâv Tveitinn" (stevline)

mann som er kvinnegal

'An va' slig a jentesprengje, Tostein.

galleriet på "kvinnesida" i kyrkja (på venstre side når ein går inn i kyrkja)

Det va' gama sitje på karetrèvæ å glåpe hít'å jentetrèvi; der va' mykji vént å sjå!

du store min!
Somme seier "jørfor gódest'e".

Jerfor góde, gjeng'e du sokkeleista út'i snjóræ! "Jørfor gódest'e", sa Gamle-Jórånd itt 'u va' forstøkt.

"du store min!"

"Jerfor; hèv' så Åni kaupt si ný'e bíl'e att'e!" húva Papa. Jerfor gódeste, nò trúr eg eg sér sýni! 

rope høgt

Gýró jerma å húva.

Johannes

Dei gamle sa nóg inkji "Jihanis" fysst da tala om ivangelisten i Bíbilæ.

1. gjerrig, svært påhalden med pengar, gniken
2. arbeidsam, energisk

1. Det æ 'kji rart at han hèv' mykji pæninge i bankjæ, han som æ sò jinídig'e.
Sjå også passig'e og nadig'e.
2. Knút va' jinídig'e ti' arbeie.

jern

Ko ha' mi sillt gjårt foråtta jinn?

usmak i kasserolle (metallsmak)

Fysst an kasli ha' stae lengji, kunna 'an var' jinna.

tunn jernplate

D'æ sjella mi høyre om jinnblèk nò.

setje smak (eller helst usmak) av jern i gryte eller kasserolle

Grýtâ hèv' jinna, så det hèv vorte úsmòk 'å vatnæ.

bandjern til å stramme kring eit lagga kjerald

I åkkås dage brúkar an barre jinnjåri ti' å gjúre stavkoppa mæ.

hesteskoforma jernbeslag på hælen; bruka på lérsko og -støvlar for å ikkje slite skosålen så mykje (òg av og til bruka framme under skoen)

Mæ jinnlopp kunna an spare seg mykji skósóling.

leist av jern til å forme sko med (bruka av skomakar)

Jinnleisten varte au brúka ti' rep'rére skó mæ.

baufil

Stundom lýt an take av bla'i 'å jinnsagjinn for å kome godt ti' mæ sagingjinn.

sterk og likar å vise styrkjen sin

D'æ helst'e karan som have órd for å vèr' jinnske.

sjå sterkleg og velbygd ut

Det vare nóg an gó'e arbei'skar'e av 'ó Bjynn, sò jinnsklèg'e som 'an sér út!

reiskap av jern til å skrape med (td hest eller ku)

Jinnskrapâ va' gó' ti' få av lórtekladdan 'å kjý.

forsterka med jern

Denne kjistâ æ bå' útskòrí å jinnspengd.

jernstaur, spett

Jinnstauren varte brúka ti' skjóte hòl ti' konnstaur'e å hesjestaur'e.

rund og tunn jernstong

Eg brúkar an jinntein'e ti' å ræle opp denné tétti røyren.

Jesus

Mi finge høyre om 'an Jissús i sundagsskúlâ.

svært 

Detti va' jòkandi kaldt vatn, så an må inkji slòke det í seg for fórt.

svært kaldt (td drikkevatn, isblanda vatn, kald vind)

Jòkekaldt vatn ska' an helst'e inkji drikke. Då mi kóme oppå Stavedalsbròti, vorte mi mǿtte av a jòkekold austyrje. Eg varte jòkekold då eg såg da fóre ísen mæ same 'an ha' lagt.

tilfrosen overflate (når regn / fuktig luft har frose til ei ishinne på marka)
Sjå også jòkelaupe.

Undekjǿlt regn gjère at eikvort vare jòkelaupa.

fryse til ei ishinne på marka eller anna (om regn eller fuktig luft; bruka berre i eintal)
Sjå også jòkelaupa.

Det jòkelaupa i gjerkveld, så det va' farleg kjøyre.

tennar (sprø, hard ved med mørk farge, helst i furestomnar), helst berre bruka i ubunden form eintal

Der æ mykji jokl i krókutte furu.

person som et seint og forsiktig (td fordi han har dårlege tenner)

Jóklan trengje long tí' ti å ète.

tyggje forsiktig og seint td fordi ein har dårlege tenner

Svålaug jókla å åt lengji førr'ell 'u va' færig. Hèv' an få tenna etti i munnæ, lýt an jókle lengji førr'ell an kan svægje.

is som støyper seg td på bergheng (lagar formasjonar)

Jokleísen heng'e på úttòkunn fysst d'æ nóttefrost'e.

full av tennar (jokl)

Stokka som æ joklne kan an inkji sage ti' matrial'e.

sprø og hard ved (tennar)
Sjå også joklevé'e.

Stokkjen æ joklevé'a, å inkji brúkandi ti' anna 'ell vé'e.

tennar (sprø, hard ved med mørk farge, helst i furestomnar); bruka berre i eintal
Sjå også joklevé'a og vé'e.

Joklevé'e kan inkji brúkast ti' anna 'ell vé'e.

isklump, istapp

Eg gjekk på skjí ive heian, å då eg kåm heim'tt'e, hékk det jokla i skjeggjæ mí.

jol

I jólinn have mi mykji gó'e mat'e. Jólí æ ifrå jólepdagskveldi, 24. disember, ti' tjúgendi dag jól, 13. januar.

jolebukk

Jólebassan våre inkji velkomne i adde hús.

rundt jola 

Auver plage kåm' heim'tt'e jólebil.

snøen som låg eller kom i jola

Jólefonní æ drjúg om våri.

person som kjem som ubeden gjest 1. joledag (vart ikkje rekna for å vere greitt og passande)

Jólegjeitan kóme úbé'ne, fysstedag jól, å våre sjella velkomne.

jolekvelden

Jólekveldi såte mi ti' bórds fysst mi kósa åkkå mæ næpespâ'æ.

snø på trea og på bakken

'Er æ jóleleg i dag, men i morgó hav' da meldt tøyr'e.

24. desember (om dagen)
Mange valldølar seier "jólepda'n".

Mi have tídt graut'e jólepdagjen.

jolekvelden

Mi have fisk'e, lefsu, sóne næpu å spa, jólepdagskveldi.

ris som vart gjeve til den / dei som var sist oppe jolaftansmorgonen

Òlav, som va' minst'e, fekk det av jóleskjerkjunn kverr jól.

samling av vener og grannar der ein prøva det nybryggja joleølet

Jóleskòkâ va' seinast'e Tómasmess, 21. disember.

Når ein skjýt'e inn jólí med gevær eller dynamitt. Dette gjer ein før ein sèt seg ti' bórds, i 5 - 7 tida jolekvelden.

Jólesmeddin kunna an høyre mangestad i bygdinn.

betennelsessjukdom i hov-leden (om hest)

Haddvår gjekk som 'an ha' joltefót'e.

st. Hans, 24. juni; bruka berre i ubunden form eintal
Mange seier jónsok. Jósok er ei eldre form.

Rundt jónsog flutte fókk å fé 'å støyli.

rundt jonsok

Fókk flutte 'å støylen, jónsokbil.

dårleg i hevd (om jord)

Garen æ så jórdarm'e at det vare fillí avling i år.

kvefsebol nede i jorda (med jordkvefsar)

Æ der a jórdbǿli dèra, eg høyrer slig an surr'e?

når det er grått i veret om vinteren, og ein ikkje ser konturane i landskapet; vert ikkje bøygt i kjønn, tal eller grader
Sjå også snjómørkt (V).

Det va' så jórdmjørkt at det va' vóndt å sjå kòr an kjøyri.

1. flaggermus
2. spissmus (H)

1. Eg såg tvau jórdníst som ha' løynt sikkå unde búinn.
2. Såg du di jórdnísti som sprang ive túni?

jordkvefs

"Jórdvafsan våre dei vóndaste", sa dei gamle.

gardsbruk
Sjå også vèg'e.

Sigúrd hèv' kaupt si enn líten jórdvèg'e.

person som ser ned i bakken når han går, vert ikkje gradbøygt

Tryggvi sa at den fremminde jenta va' så jórdvendt.

Jore (gardsnamn i Valle)

I Jóræ have da sólí lengji om kveldi.

jod

Jót varte brúka ti' å reiske sår mæ.

smal og hallande grasslette der det ikkje er buskar eller kratt 
Sjå også verbet jóte.

I jótunn va' der gó' slåtte.

småspringe (ofte i samband med noko negativt)
Sjå også substantivet jóte.

Angjær jótar garemidjom seint å tí'legt. 

i full fart

'An kåm jugandi heimigjænom.

fare fort av stad

Kristí juga avgari for å røkkje bussen.

sportsleg

Denna nýi bílen du hèv' kaupt di sér så jugelèg'e út! Såmund va' så jugelèg'e då 'an kåm på dei nýe sykkelæ sí.

1. spiloppmakar
2. hardhaus, tøffing
3. person som verver seg til krig

1. Dei júan veit an alli ko kunn' finne på av pilementu!
2. Òlâv æ an júi, alli rædd'e nòkå ting, å så kalleg úvýren æ 'an au.
3. Jón ville vère midjom júó, å tótte gama det som va' spennandi.

1. farte, vere jamt på farten
2. fare fort

1. Bjúg va' så fæl'e ti' jukt'e, 'an kunna alli steivne heimi.
2. Borgjill jukta av gari.

bordkniv
Sjå også nív'e.

Sòme meine det æ údana å slikke på jungjen.

jus

D'æ godt mæ jús itt an æ tysst'e.

stormaga (nedsetjande uttrykk)

Dei danske jýdan ha' vel júteskròv.

person frå Jylland

På 1700-talæ va' 'er visst an júti som va' dækni i prestegjellæ.

jurskinn

Júv'leiven kunna vèr' sí'e på gamle kjý som ha' låte âv.

jur

Júvri 'enni Vénerós rokk mest'e ne'å vègjen.

jurbetennelse

Sòme meinte at spildretilí våre úheldige mæ tankji på júvresjúkji.

jurkjertelen (særleg på sau)

Turka júvresteik va' godt i næpespaæ.

utbrot for uventa hending ("småbanning")

Jysken; hèv' dú alt kåm' heim'tt'e!

utbrot for uventa hending ("småbanning")

Jyskens tí'; hèv' du handla bíl'e nò att'e!

skakk, vridd

Itt bórdí hav' slègje sikkå æ da jåge.

halt og dårleg til beins (om hest)

Hesten min æ så jållt'e at eg trúr eg lýt slakt' 'an.

1. trekkfullt, t.d. i eit hus der vinden kan blåse igjennom.
2. vindtrekk ute
Sjå også jåsti.

1. Dèt va' det jåstnaste hús eg hèv' vòre í. Sjúr låg på dei jåstne trandó om nóttí.
2. Det va' helste jåsti på Heddefjødd i dag.

trekkfullt
Sjå også jåsten.

Det kan vère jåsti i gamle hús. Det såg jåsti út å liggje beint innafor den óvni veggjen.