Ordliste

bein knagg til å hengje noko på (av tre eller jern)

1. bergnabb
2. treplugg i enden av ei hesje

1. Der låg an nabbi mæ berg midt i åkræ.
2. Eg hèv' an nabbi i kvære endâ av hesjunn.

nattverd

I gåmó tíd sille da helst'e take naddværen bå' vår å haust.

skjelving; av iver eller alderdom
Sjå også nadre og nadren.

Òlav fekk slig a nadr då 'an varte gåmål'e.

nagl
Sjå også naglespretten og kartenagl'e.

Bóa klemde seg så i dynnegåttæ at 'an miste naglen ett'å. An verkjer i nogló itt an fær naglespretten.

naglebit; bruka berre i bunden form eintal
Sjå også nagl'e.

Det va' jamt mi finge naglespretten fysst mi ha' tumla lengji i snjóræ.

tånagl som veks inn i kjøtet

Hèv' du vorte bèt'e i nagletrongjinn?

nagle
Sjå også dublungji.

Den fæli húden kåm mæ a nýtt belti fullt av nagla.

nakkegrop

nakke

Gunnår va' så kraftig'e at 'an ha' plent nakkji som an stút'e.

1. namn
2. restar av

1. Det va' jamt dei same nomní som vurte brúka førr' i tí'inn, for det va' skjikkjen å reise opp'tt'e dei néraste.
2. Av stògunn 'ass Òlâv æ det barre namn ette syddó.

bruka som særnamn på person med same førenamn som ein sjølv

Det va' gó'sleg å sjå deg, Namni, nò æ det lengji si' seiste. Kom nå hèr, Namni, sa den gamli Knúten ti' dei lisle Knútæ.

nut, fjell

Kjýne gange å beite unde napâ.

knapp
Sjå også nappe.

Der hèv' dutte út tvei nappa ó' frakkunn dí!

kaldt luftdrag, liten vind, bit i andletet; bruka berre i eintal
Sjå også narebiten.

Der va' an nari heile dagjen, så eg fraus som an hund'e.

"naut", "dumskalle" (ofte bruka om person som kjenner seg betre og flinkare enn andre folk)

dum måte å gjere noko på

Det va' a narrebragd koss Såvi gjåre arbei'i.

Fisk som ein får med det same ein byrjar å fiske. Ei gamal herme seier at ein ikkje får fleire fiskar då.

Nasefiskjen æ sjella gó'e.

når ein får fisk med det same ein byrjar å fiske, men får ingenting seinare; bruka berre i eintal

Nò æ det barre det inkji vare nasefiskji!

nasking

nøtt

kjernen i ei nøtt

Du må inkji kaste natkjynninn, den ska' du ète!

nøttekråke

Natkråkâ æ fæl ti' take maten av småfugló.

nøtteskal
Somme seier "nateskul".

Der låg fullt av natskul unde haslerunnó.

trestykke (ca. 70 cm) med handtak; bruka til å banke tøyet med når ein vaska ute ved ein bekk eller elv

Fysst Birgjitt tvó klæi i bekkjæ, natta 'u út såpâ mæ nattetré.

menneskenatur, sinnelag; bruka berre i eintal

Anlaug hèv' så sérs gó'e nattúr'e, å sipar si allstǿtt greitt.

ulikt provisorisk utstyr som ein kan greie seg førebels med

naudstilfelle

"Det høyre líti skóg'e ti' garó, barre så mykji at det kunna hoggast i a naudstak", fortålde Torjús.

overhud

Det va' barre nau'hú'í eg skrapa âv, så eg blǿdde inkji.

naudrop

Mi sprunge ti' mi finge blódtèven då mi høyre nauljó nè'mæ åne.

fjellknaus

Håmåren æ enn kjend'e naus'e på Rysstad.

nedsetjande ord om person som gjer noko dumt

urin frå ku

kukake (turka eller hardna lort)

sti som husdyr har laga

Det kan vère lageleg for fókk å fýe nauteslæpó

tåpeleg påfunn, prette

sti for husdyr

Rundt støylen kunna det vère mange nautevègji.

navlestreng

Fær båni navletågjí rundt halsen, kan det vère lívhætt.

skjerestålet i ein navar

An lýt kvesse navreskjæri for at nåvåren ska' bíte godt.

nebb

nedbør (snø eller regn)

Det hèv' vòre a kalleg né'bèr i nótt. Vare det alli slutt mæ desse né'bèræ?

rotvelte, nedblåse tre
Sjå også vindfedde.

Nédblåsu va' 'er mange av ette dei fæle stormæ i januar 2000.

bruka i uttrykket enn kald'e nedd'e (bruka berre i eintal)

'Er va' an kald'e nedd'e i kveld, det vare nóg kaldt i nótt. Eg lýt klæ meg godt i dag, for 'er æ enn fæl'e nedd'e.

epilepsi

Nédfaddi va' enn kallèg'e sjúkdóm'e førr'e, men no æ 'er godt midisín. Då Tóne fekk né'faddi, tók doktaren av 'enni fǿrarkórti.

vinterlue med øyreklaffar

Nédslagshúvâ æ vorm å gó' i austørjunn.

stikk som gjer vondt; lokal smerte, nag eller sorg

'U fekk an negg'e for bringâ. Eg fekk an negg'e í meg av sinni.

nekting

gneist

Du lýt passe deg for neistó fysst du brukar smergelsive!

skyer som er lette og samanhengande

1. barselhjelp
2. kvinne som ventar barn

1. Góme va' né'kåne i mange fǿsla.
2. Jóremoirí kåm i tí'i ti' né'kånunn.

nøkkelost

Eg kaupte mi nélikost'e i dag, på búinn.

"såvidt få seg til å gjere"

'An hèv' visst nenni ti' slå ihèl kjeslingan.

tang med rund "kjeft" (bruka td av sylvsmedar)

kraft, styrke; bruka berre i eintal
Sjå også nerka.

"Kjètil æ sterk'e, gong på gong hèv' 'an sýnt sin nerk'e" (rim).

nes

Der æ allstǿtt vått på nesjó.

kneskål

kneskål
Sjå også skjø̀l.

Torgrím snåva i an stein'e, raut 'å hovdi, å sló eine néskjø̀lí så vóndt at 'an halta.

nettmagen (del av magen til eit jortedyr, ved sida av "huvâ")

Neslingepòsen kan an inkji brúke ti' kurveskjinn.

plass der ein set ut fiskegarn

I Soksoddi va' a godt nesslag førr'ell det varte undestemt.

sting
Sjå også neste.

Eg tók nestin i gjår, å det sér út ti' at såri grór greitt.

nøtt
Sjå også nèt (inkjekjønn)

1. nett, netting
2. fiskegarn
3. detalj i løyesaum
Sjå også nèt (hokjønn).

1. Eg kaupte a nèt mæ abbelsínu.
2. Mi finge fisk'e i adde nètó mi sette út i Stavatn i gjerkveld.
3. Nètí sauma mi allstǿtt mæ kaméletrå'e, å så fylte mi mæ løye.

feitthinna rundt vomma til eit dyr

talg av netjer

når det er lagt ut fiskegarn i vatnet

stong til å setje ut fiskenett med

kne

Njóne mí æ fillne. Eg ligg'e 'å njó. "Brent brau å súrt saup legg'e an mann'e 'å njó". (Ordtøke) An lýt leggje seg å néttí ska’ an få ti’ detta. Eg æ så mó i njó ette desse heietúræ.

aure på om lag 300-400 gram

fjellknatt

An sér vídt frå dei nettâ, mi kadde 'an Skagestøylsnetten.

1. sidegavl på td eit tròg
2. noko som stikk ut (td eit kvasst hjørne)

1. Di eine nèvi ha' fare av trògjæ.
2. Eg stanga meg i nèvæ å sílblǿddi.

noko som fyller neven ("måleeining")

neveslag

uttrykk bruka om at det er den sterkaste som rår; bruka berre i bunden form eintal

kvinne frå Nigard (Homme, Røysland osb.)

Da våre trjå nígaru, å tvæ av da héte Yngjebjør.

mann frå Nigard (Homme, Røysland osb.)

Det gjekk godt mæ dei tvei nígaró som gjinge i rås.

innpåsliten (bruka om menneske og dyr)

Gjeitan kunn' vèr' nåkå fæle nik.

innpåslite, påtrengjande og / eller masete dyr eller menneske
Sjå også nike, nike seg, nikjen og flus.
Somme seier "nikeflus".

Tåtelomb kunn' jamt vère nåkå fæle nikaflus.

Niklos

Nikelos gjåre pomm kvílâ sí å hæga seg, sundagsmorgónen.

nikkers (bruka berre i fleirtal)

Engjilsmennan gjinge tídt mæ nikkersa fysst da færiéra i Nòrik i gamle dage.

pinne eller stav til å nippe med eller spile pinn med

smått og vent

Nò vare det helst'e havt nåkå smått nipr mæ króka å hòlekróka på línesaumæ.

harerug

D'æ helst'e frætti som var' kadda niprell.

1. knirk i t.d. dør
2. bruka om personar som er svært nøyaktige og mest aldri vert ferdige med noko

kvass og spiss lyd
Sjå også níste.
(Somme brukar ordet som hankjønnsord. An níst'e: Eg høyre an níst'e, å då va det a lǿmendi som stó' å skvakka).

Der kåm nåkå níst frå lǿmendæ då eg pirka hítí det mæ stavæ.

kvinne frå Nistog (Åmli, Viki, Homme, Rygnestad osb.)

Odd trjå nístògun fýgdest ti' festæ laudagskvelli.

mann frå Nistog (Rygnestad, Flateland, Homme, Viki, Åmli osb.)

Det æ sò mæ dei Nístògâ, kjæm 'an 'kji, så sit' 'an.

luseegg

Moirí greidde håri 'å dótte' sí å athuga om der kunna vèr' nita.

kniv
Sjå også eiskjeinív'e og jungji.

'An stakk níven n'i eisjeií.

bunadskaut til kvardags som ein bind under haka og så attom halsen; helst bruka av eldre kvinner
Sjå også plagg og skaut.

Kvendí brúka niveplagg heile dagan, antel da våre úti ell' inni.

stativ på veggen til å setje slireknivar i (knivar utan slire)

Nívló'í vorte sette på an lagelèg'e plass'e i stògunn.

metallbeslag på knivskaft

Det va' an vén'e nívshókk'e på nívæ dí!

skuff til kjøkkenbestikk
Somme seier "níveskuff'e".

Di ljóte finne dikkå ètegogni sjave, i nívskuffæ, unga!

odd på kniv og ljå

lite sår etter kniv

D'æ va' 'kji kå a líti nívsrisp eg fekk på læræ mæ eg sat tægdi.

enden av kniven som vert fest i skaftet

D'æ greitt at nívstangjen æ nòkå újamn'e så 'an heng'e bèt'e på skaptæ.

knusk (laga av bjørkesopp; bruka berre i eintal)
Sjå også njóskekjúke.

Njóskji varte sói i sterkt lút å banka så det varte mjúkt. Njóskji va' så ellfímt at det varte an gló'e fysst da slóge neista mæ ellstål.

bjørkekjuke som er god til å lage knusk av
Sjå også njósk og kjúke.

fingerknoke

Njótrun mí vorte hú'rusa då eg fekk an stein'e ive handebakji.

nype
Sjå også njúperunni og njúpetré og njúpelús.

Njúpun æ gó'e ti' suppe.

nypefrø
Sjå også njúpe.

nypekjerr
Sjå også njúpe, njúpetré og tinnér'e.

Njúperunnan hav' kvosse tagga.

nypekjerr
Sjå også njúperunni og tinnér'e.

Fysst maten minkar seinhaustis, æ fuglan fæle ti' vèr' i njúpetréó.

negleklyppar

krokar på ei rokkesnelle

lykkjer på spinnetråden som oppstår i krokane på spinnesnella

Nokkevriu å sulteléi æ leie spònelýti.

metallkrokar som fører ulltråden på snella i ein rokk

døl eller evje i elva

Tarald Nomeland meinte at "Nómeland" kåm av substantívæ "nómi".

middag (kl. 14.00 frå gamalt av)
Sjå også fyrenón, ettenón og nónsbil.

Æ det 'kji snart nóni, nò, eg æ solten som an erv'e!

person som bur i Nordibø

Nordbúan hav' støyla 'å Midtfjøddó.

grendenamn på Finndalen som høyrer til Nórdibǿ i Valle

I dag æ der trí støyla i Nórdibǿ-Finndalæ; dèt æ Neiretjynn, Bǿli å Optestøyl.

grendenamn på Stavedalen som høyrer til Nórdibǿ i Valle

Det æ nórdbúan som have støyla å slåttu i Nórdibǿ-Stavedalæ.

gammal seiemåte for Vestlandet.

nordside

Eg lýt beise veggjen 'å nórdlénæ snart.

nordljos; helst berre bruka i ubunden form fleirtal

Der va' nåkå ivelagji véne nórdlýsu i nótt.

kvinne frå Nordigard (Tveiti, Kveste osb.)

Nórgarun såte å spunne myrks i midjom.

mann frå Nordigard (Kveste, Rygnestad osb.)

Sýgaran mǿtte nórgaró på hægste heiinn.

samlenamn på Kjelleberg og Sagneskar (inkl. Lii) og Prestegarden i Valle (Gardsnummer 40, 41og 42)

Kråmbúin æ midt i Nóribǿ.

Noreg

I Nòrik hav' mi mange úlíke dialekta.

mann eller kvinne frå Noreg

Kòsi gjekk det mæ norskó i Óberstdorf? Nei, norskan gjåre det filli.

kvinne frå Norstog (Rygnestad, Løyland, Dale osb.)

Båa nórstògun heite Gunne ette gómeró sikkå.

mann frå Norstog (Rygnestad, Løyland, Dale osb.)

Nórstògjen kåm tanandi, hesten ha' slite seg ó' tjóræ.

nase

Fysst an hèv'e snykkjekrím, renn'e det ó' nòsinn. Det gjèr' mykji an tommi på a long nòs! (herme)

middagsleite; bruka berre i eintal
Sjå også nón.

liten svevn etter nó'smatæ

nasebor

rennande nase

regnbye midt på dagen ("nón" er klokka to)
Sjå også nón og él.

Mæ rundballing av grasæ æ 'kji nóss-élí så leie.

kvilda etter nóni (skulle vere to timar lang)

arbeidsøykt i eldre tid mellom kl. 11.00 og 14.00
Sjå også nón og øykt.

gripebrett på hardingfele

Órdi "nótebein" æ inkji godt kjent midjom fókk flést.

stolen på ei fele

Der æ véne krulla på desse nótehestæ.

natt

Eg låg på heiinn tvæ nétte.

overflate på snø som frys noko til om natta

Sólí ska' 'kji skjíne lengji fysst det vårar, førr'ell nóttebiten løysest opp.

nattrøye utan armar og krage

nattefrost

'Er hèv' vòre nóttekjyl'e, så eplevísen hèv' fròsi.

nattesvevn

nattevak

is som har lagt seg siste natta

nottung, volummåleeining, 1 nottong = 5,8 liter, 1/3 skjeppe

treplugg til å feste skosålen med; ca. 1 cm lange og tykke som fyrstikker

kniv med avbrote eller stutt blad
Sjå også snubbe.

rull, noko som er samanrulla
Sjå også nulle.

Eg hève klæí mí i an null'e så da inkji skrovle så mykji i sekkjæ.

arbeid som er ugreitt og går seint

Det varte barre nåkå nurgl mæ 'ó Svein.

person som er noko puslete i arbeid og mest aldri vert ferdig med det han skal gjere
Sjå også nurgle.

Tvei nurgla såte i hóp å nurgla mæ nåkå smått nurgl.

klem på kinnet
Sjå også nussast.

misvokster (dårleg vekst)

Der æ an nútart'e i åkræ, 'an stend'e plent i stâi.

rirkule, knute, unormal utvekst på trestamme

Nútu æ greie imni ti' å svorve bodda av.

1. rund fjellformasjon
2. knute
3. "knute" i halsen etter å ha ete for mykje av noko; berre bruka i bunden form eintal
Sjå også rennenút'e.

1. Då 'an kåm oppå núten ha' 'an a vént útsýn útive heian.
2. Núten va' så hardt nýtt'e at 'an fekk 'an alli opp'tt'e.
3. Eg fekk núten då eg ha' ète så mykji kurv'e.

sau med stutte øyro

person som ikkje er flink med hendene
Sjå også nuvren, nuvrelèg'e (V) og nuvreleg (H).

ny (månefase)

Di néa leiver, tèk'e nýa mæ.

mindre steinar lagde på større steinar, til merke om at her går vegen, også bruka som bytesteinar på heia
Sjå også nydde og nylt'e vèg'e.

den nyare stoga (vert ikkje bøygt)
Sjå også gamlestog, stòge og røykstòge.

Gýró treivst inkji i Nýestog.

nytt gras om våre / der snøen smeltar
Sjå også grói.

tang til å bøye hesteskosaum når ein skor hesten

lite trådnyste av ullgarn

Eg hèv' spita denné sokkjen av mange små nyklu.

all ulla frå ein sau

Eg tók av tvau nyppi av haustuddinn som ska' vare ti' spitegån.

nyre

Fysst mi slakta vurte nýrun malne som da våre.

vond lukt; bruka berre i eintal
Sjå også nysse.

knippe eller haug med eit eller anna (t.d eit høyfang)

Hèr kjæm'e eg mæ a nysse mæ høy ti' 'enni Kranselí.

niste

nisteskreppe

øskje av tre til å ha lefser i (bruka til å ha mat i for ei kvinne som hadde fødd barn)

arbeidsam, nyttig

rest av øyro; på dyr

D'æ så vént mæ nývu, sa 'u, 'u hoggje av øyró på sauó.

person som slår med knytta neve eller hard stokk

"bekymra rynke" i panna like over nasa

Haddvår sat mæ nýve i blèsunn å va' så tankemykjen.

liten bit av noko td tre

Dessa nýví kunn' mi hav' ti' vé'e.

ver med små horn (nyvla)

Dei tvei nyvleveirin åkkå sjå 'kji så staselège út som honnåran.

horn som såvidt har vakse ut av hovudet
Somme seier "nivli".

Veiren ha' nåkå små nyvla.

lite avkapp av tremateriale

Hav' di plukka opp nyvlí som liggje rundt hǿvlebenkjen?

nyttårsaftan
Mange valldølar seier "nýårsepda'n"

Nyårsepdagjen æ det vakemesse i kjørkjunn, klokka toll.

læregut, nybyrjar

kålrot

Só'ne næpu æ godt attat fisk'e, lefsu å spa.

åker med kålrot

Sòme ha' næpegar'e fysste åri da ha' bròte opp a nýtt stykkji.

frostfri gróv eller hole som var grave inn i ei sandbraut (der næpun kunne halde seg kalde og friske)

blad på kålrot

"Suppe" laga av kveitemjøl, mjølk, fløyte og kokekrafta av fisk eller kjøt og kålrot. Det er ulike samansetjingar av råstoffa som vert bruka, og mengda av det einskilde. "Næpespai" er ein del av den tradisjonelle jole- og nyttårsmaten i øvre Setesdal.
Somme seier berre spa.

Lefse, næpespa å fisk'e æ den besti jólematen èg kan få.

person som er på slutten av utdanninga si på landbruksskule (noko nedsetjande ord)

Næpestudentan gjinge mæ gúle brèmhúvu på sluttæ av útdaningjinn.

sut for å ikkje greie seg økonomisk

Sòme finge næringssút fysst da vurte gamle.

never

'An kan flette nævra i håbballæ.

"spann" laga av never t.d. til å plukke bær i
Sjå også nævr.

1. ferdigsauma "bandasje" utanpå bandasjen for ein skadd finger
2. hette til å ha på fingeren eller fingrane når ein har arbeid som slit hardt på huda (td spinning)

1. A nǿgle æ gó' å have åttenat fæslæ, for då kan an binde rundt úvléen så 'u inkji dett'e av.
2. Sat an i dagevís å spann, laut an mest'e brúke nǿgle.

til å gjere å med

garnnyste
Somme seier "gån-nåa".

Eg hève mange nåu mæ røkkjingegån.

deig
Sjå også verbet nåe.

Eg hèv' tvæ nåu, ei stumpenåe å ei ti' rosínkaku.

stort trau, bruka til å kna deig til flatbraud og lefser

Nåetrògji æ hólka út av an tykk'e stokk'e.

gauk som gjel frå nord; varsel om ulukke og død (den som høyrde gauken kom til å døy same året)

nåde

Guss nå'i æ ovstór'e.

nåleskrin

"Eg finn'e alli att'e nålehúsi mitt", sa kåna, 'u sille stoppe sokkan 'ass Òlav.

tråd som er høveleg lang til å sy med

Itt nålstråen æ for lang'e, æ det fórt ti' at 'an snorglar seg.

Vinkelforma trobord som ligg over langveggen i ein lafta bygning. Det er hogge ut for sperrene slik at trobordet tettar heilt mot øvste stokken (stavlægjâ).
Sjå også tró, tróe og reisingetró.
Somme seier "nåmtróe".

Nåmtróâ æ arbeissam å stelle ti'.

ost (som er laga av surmjølk, rømme, salt og karve)
Sjå oppskrift i heftet "Gamle matoppskrifter og matskikkar frå Valle", utgjeve av Valle Bondekvinnelag.
Sjå også nåe.

Nåost'e va' godt i hóp mæ smø̀r å brau.

Linnea borealis (lækjeplante)

brennesle

Dèr nåslun vakse æ allstǿtt gód jórd.

navar (konisk eller jamtjukt trebor utan skruve i midten)

Gunnår æ gó'e ti' å smíe bådi navra å låsa.