Ordliste

appelsin

Ungan finge kverrsí abbelsíne som prèmi.

ABC-boka (grunnleggjande lærebok i lesing og staving)

I skúlestògunn såte da å låse i absebókjinn.

1. motvilje, hat
2. styng, smerte (fysisk og psykisk)

1. Gjermund ha' enn agg'e mæ si, så da tóre alli sei' 'ó i mót.
2. Eg ha' enn agg'e som det va' lengji førr'ell eg slapp.

1. vyrdnad, respekt, redsle
2. stabilitet

1. Det fýgde slig agji mæ 'ó Svein. Da ha' så útifrå agji for tórunn.
2. For å halde braurúva i agji så la' bakaran på a kjèrslòk.

grei og ven jente

Vént va' 'u fakta å passeleg stór, det va' a agjisdótter varte det sagt.

skåli til å ha agner i

Agnin i agneskålâ sau' an ti' tøyse for kjý.

1. dekkblad kring kornet (enkeltkornet)
2. snerper og agner (treskjeavfall); bruka berre i fleirtal
Sjå også såi og tøyse.

1. Fysst an mól for gróvt kunna an kjenne âgni som såi i grautæ.
2. Dei som stóge attenat treskjemaskjínæ vurte plent lóne av âgni å anna gjyv.

august

Agust plag' jamt vèr' enn vén'e måni.

akkord (i arbeid)
Sjå også forsagd'e.

Anleggsarbeiaran æ jamt vånde mæ akkórt'e.

avkledning

An vare leid'e fysst dei a'klæingan å påklæingan vare for jamt.

1. kornaks
2. innfestinga til penn i penneskaft ("út-aks")

1. Byggoksí hav' lange snerpu.
2. Oksí kunna vare nòkå róme ette å hav' vòr' brúka i fleire år.
Sjå også ekse.

1. auksjon
2. aksjon i samband med innsamling

1. Aksjóna plage jamt drage mykji fókk.
2. Fókk æ helst'e góe ti' gjève ti' aksjónó hèra i kommúnâ.

berestykke over skuldra i skjorta til den kvinnelege setesdalsbunaden

Aksleklúten lýt ti'passast ette skjortestórleikjæ.

staven som ein heldt i handa og røytte pinnen med når ein røytte pinn

Tóne kasta alinn å sprang alt det 'u manta.

fotoalbum

I dei gamlaste albumæ æ der bilæti frå Amérika. Albuman liggje i ei rúve på jeddæ.

1. alder
2. levetid
Sjå også framslengsaldr'e.

1. Anlaug livde sin aldr'e út.
2. Dèr búdd' 'an heile sin aldr'e.

malmved i furu; berre bruka i eintal

Alen i gamle furu kan mest'e alli rotne.

alen; lengdemålseining (1 alen = 62,75 cm)

Spèlin i ruggunn mí æ sò væl ei alí breie.

minne om ting og hendingar som alle kjenner til

Då Oddvar Brå braut av staven sin, må vel i dag reiknast for å vère a allminni.

almanakk

Da våre så virkne ti' fýe mæ i allnakkunn i gamle dage.

opninga i altarringen

Det æ barre presten som brúkar altargrindí unde messunn.

altar

Fysst mi ofre, gange mi rundt altaren.

tømmer med mykje al'e

I dei gamlaste stògehúsó va' det brúka mykji âltimr.

larm, bråk

Fysst du slepper kjý om våri, vare der jamt fæl'e alúr'e mæ rauting å bjøddu.

Lagga trekjerald, ovalt eller sirkelrundt med øyro og lok til å låse. Vart td nytta til å lagre smør i. Sjå også smø̀røskje.

Da brúka helste ambaran ti' å have smø̀r í.

lok på ambar (skreielås, hèvili og ei "skreie" som går ut i øyro)

Ambarslòkji vare læst mæ a skreie.

tyggegummi som vart sendt i pakker frå slektningar i Amerika straks etter andre verdskrigen
Mange seier "mérkankvåe".
Sjå også kvåe.

Mi tótte så gama få amerikakvåe i pakkó frå syllfókkó i "Júnaiten".

langvarig arbeid som går seint

Tårål ha' slig amling mæ opptakjæ, men 'an gav alli opp.

ammunisjon; bruka berre i eintal

'An fann nåkå ammusjón'e som måtte vère si' gamlegófar 'ass livdi.

strev, annsemd
Somme uttalar ordet som "annpløy".

Eg hèv' slig ampløy mæ desse småbonnó eg passar på.

ståk, gny, skrik, skrål

Det va' slig an amrål'e i bryddaupæ 'ass Lavrans å Anne.

1. innsatsviljug person
2. strevsam tid (berre bruka i eintal)

1. Sigmund va' slig enn amstr'e å ville vare meistarspilemann'e.
2. D'æ an amstr'e mæ sò mange nýfǿdde lomb på same tí'.

avlsstut, avlsgranska stut, i organisert bruk for fleire bønder
Sjå også tjór'e.

Detti æ så gó' a kjýr at mi ljóte ti' amtsstútæ mæ 'enni itt 'u løyp'e.

1. "audmjukt sinn"
2. andakt

1. Mi have etti så líti mat'e nò at mi lute èt' 'an mæ andakt.
2. Mi héle i hóp hondó i andaktinn.

luftehol / lufteventil i grunnmur
Somme seier "andarhòl".
Sjå også glugg.

Der lýt vère fleire andareglugg i an kjeddari.

fyldig og raudleitt andlet

Det fýgde anlitsbrås mæ dei húsæ.

likskap i andletet i høve til resten av slekta (kroppsforma kan derimot vere annleis)

Det æ tídt der inkji æ så mykji andlitssvipi midjom syskjin.

bruka i uttrykket kåme i andvòkâ
Sjå også åvòke.

Eg æ helste syvjug'e i dag, for eg kåm i andvòkâ i nótt.

ein skinntrevl som losnar på sida av naglen, og når ein dreg i denne, så riv det berre lenger og lenger ned i kjøtet

Eg hèv' så vónd a andære! Ja, men då lýt du barre late vère å drage í æ.

meitemark

I mittingjinn kan an finne mange angbeita.

god lukt; bruka berre i eintal

Det va' slig angji úti hagâ.

ting som tek mykje plass

Denné benkjen æ a fælt angrǿmi.

messingknapp med anker påtrykt

Då 'an kåm heim'tt'e frå Býn ha 'an kaupt si a kupte mæ ankernappa på.

andredag (2. joledagen, 2. påskedagen, 2. pinsedagen)

Anndag jól plage det vère jólefest'e i skúlehúsæ. Anndag påske kåme turistan av heiinn.

kalv på andre året
Sjå også annæringji.

Da ha' tvei annunga dèt sommåri.

fole, andre leveåret for eit føl
Sjå også: fòli, fyl, merr, grahest'e, jalk'e og annungji.

Enn annæringji lýt an bigjynde å temje.

veggfast sitjebenk lengst inne i stoga
Sjå også pad'e, lislepad, kvílepad'e og mollpad'e.

Anveggspaden æ gåmål'e å sliten.

ord frå leiken "tikking" (når ein kom på "apen" var ein "fri")

Du må 'kji tikke mèg, for èg stend'e på apâ!

fruktblom på apal

I varmt å godt vårveir æ der mykji fjúkandi i apleblómó.

aprikos

Èg líkar godt aprikósu i sviskegrautæ.

arbeidar

Tårål æ an góe arbeiari, 'an lèt'e seg ti' allstǿtt. Kòss æ det mæ arbeiaró dí i dag?

reiskap for arbeid

An lýt stelle godt mæ arbei'sgognó sku' da halde lengji. Góe arbeisgogni æ håve arbeii.

lekkje til å feste mellom plog og skokla

Ardlekkji kan an flytje nòkå ti' lé's itt det trengst.

ard (treplog med jern i spissen)

Aren æ létt'e, men fillen å plǿgje mæ.

sterk vrangvilje (ordet inneheld eigenskapar som "vrang", "vondskapsfull" og "eigenrådig")

Mannen va' fudd'e av arigskap, allstǿtt på tverke.

tunn jernplate utan galvanisering

Eg bøygde ti' a plate av arkejinn.

armlene på brugdestól'e

Armbrugdun vår' så vént gjåre å útkròta.

folkehop

Dèt va' a fæl armeie som gjekk ette vègjæ.

armkroken
Somme seier "armkrikk'e" eller "armekrykkj'e".

Da leiddest i armekrikkjæ. Sjå også krikk'e.

sterk fattigdom

Det va' reine armódsdómen i dei húsæ ette at mannen dǿi.

bleik og sjukleg farge i andletet

Gònil fekk slig an armódslit'e då 'u ha' lègje lengji sjúk.

innsatsvilje, kraft

Der æ an art'e i 'enni Gró som æ plent nåkå sérs.

asfalt

Klokkâ låg nèd'å asfaltæ sundeslègjí. Asfalti æ nédsliti.

Asgjerd

Eg kan alli minnast kòr det varte av dei Asgjærinn, men 'u flutte ó' bygdinn.

Aslak

Eg trefte den eini Aslagjen, men inkji den hin.

gjenferd

Førr'e såge da att'egangara av å ti'.

eldre ugift kvinne
Somme seier "ettegløyme".
Sjå også møykjèring.

Der búdde tvæ attegløymu i same stògunn.

1. auga
2. den runde opninga i oversteinen i ei kvern (der kornet fell ned frå viâ)

1. Augó 'ass vår' brúne.
2. Sigli ligg'e innfelt i ivesteinæ, 'å båe léa å' auga.

augelækjar

Eg lýt sjå å kåme mi ti' an augnedoktari, eg tikje eg sér fillnare nò.

nedre augnekanten
Somme seier "augnekvarm'e".

Du lýt turke deg i auga, du hèv' nòkå i augnekvormæ.

synsgrense (så langt ein ser)

Det va' a heilt augneleiti midjom støyló.

augnekrok

Eg æ sår'e i augnestóinn.

1. augnestikkar (H)
2. stankelbein (V)
Sjå også høyveirsbikåri.

1. Enn augnestyng'e æ a stórt insekt.

betennelse i augo (om folk og dyr)

An kan få augnesårkji fysst an gjeng'e lengji mæ rusk i auga.

Augund

Mi finge alli vite kòss det gjekk med dei Augundâ som flutte ti' Tilemarkjinn.

lupe

Sòme gamle brúka fyrr'e aukeglas itt da ha' dimka.

auke

'Er æ mykji aukji i fókketalæ i stórbýó.

trau til å lense ein båt for vatn

An æ nøydd'e ti' hav' ausetròg i eikjunn.

ustabilt ver (ein liten solgløtt gjennom skylaget)

"Austaglettu gjèv' våte hettu", æ a gåmålt órdtak.

regnfullt drag i lufta (før regnet kjem)

Austatrekkjen lòvar jamnaste mildveir å regn.

verretning frå aust, skylag frå aust

Fysst det vare meldt austaveir, vare det jamnaste úveir.

austhelling

Snjófennan vare liggjandi lenge' i austehoddó.

austheia (samnamn på fjellområdet på austsida av Setesdal)
Sjå ogå vestehei.

Reissdýrí på austeheiinn stande langt nórd i haust.

austside

Det æ godt å sitje 'å austelénæ å' húsó itt sólí sprett'e.

telemarking
Mange uttalar ordet "aussmann'e".

Austmennan fiske mykji i Finndalæ. Mi have alli sétt ti' austmonnó i år. Austmennan æ helst'e fyrsdǿla å skafsinga.

gut frå Telemark

Gònil fann si an austmanngút'e ti' stròke mæ.

jente frå Telemark

Mæ mi våre på støylæ i Finndalæ trefte mi trått austmannjentun.

hardingfeleslått som er "innført" frå Telemark til Setesdal

"Skuldalsbrúrí" æ enn mykji brúka austmannslått'e i Sætisdal.

stor ølause

Austrâ brúkar an ti' ause opp ǿl ó' kjèræ.

vind og snøføykje frå aust; uttrykk bruka om vinteren
Somme seier "austørje".

Det va' austyrje i dagevís, å búin fuke mest'e néd.

stort dyr

Det va' a avbeist av enn bjynn'e som drap den beste kjýrí.

avvik

'An tólde alli a einaste avbikt frå dei reine lærunn.

når det mørknar om kvelden
Sjå også avdagast, skòming og skúming.

'An kåm så desten i avdagsbilæ, å fór ti' knǿte si út'å tilæ (stevline).

avmakt (halde seg "nede", vere nedfor, vere arm); bruka berre i eintal
Sjå også fadde i âvellunn.

No hèv' eg vòre så lengji sjúk'e at eg æ plent i âvellunn.

svekking pga alderdom (dårlegare helse og eventuelt økonomi)

Alder å sjúkdóm'e bèr'e mæ si avfjaring.

plass der snøen fyk vekk om vinteren

Det tånar tí'legt i avfòkó.

død; bruka berre i eintal

Gunnår fekk a gó' avfærd.

avgjerdsle

Det varte endeleg a avgjår i dei vanskelège sakjinn.

rest (det som er att når ein er ferdig med arbeidet; td når ein byggjer, eller saumar, eller har klyppt lefser)

Vi' dú ète avgongjin?

liten del av eit rom

Eg sette di gamle kjèri inn i âvhukkji i fjósskålâ.

avis

Denne âvísâ æ ifrå gjårførridagjen.

avkom

Avkjǿmi ette kjýrinn va' sérs godt.

verestad der ein kan vere åleine (helst ute i naturen)

Støylen ti' Nórdstog-Kjelleberg ligg'e i a avkró inst'e i Nórdibǿ-Stavedalæ.

person som td aukar verdet av ein gard

"Ette an avlari kjæm'e det an øyari" (ordtak).

smieavl, esse

Sméen brúka trékòl i avlæ.

avveg

Denne rǿâ hève kåme på avlåm, nò dragast di barre!

avskyeleg stor (td om hest)

Såvi selde den gamle avrjónâ sí.

vanskeleg tilgjengeleg terreng
Sjå også avrommi.

Kví húsar du i sossi a avromm?

løynleg stad, utkant
Sjå også avromm.

Da húsa úti avrommó.

stort tre, stort og stygt tre

Dei avrútun våre tunge å drive fram mæ hest'e.

1. lang og tunn (mann eller kvinne)
2. stor, stygg, lytefull (helst bruka om hest)

1. A avræe æ vel a únórmalt langt menneskjinn.
2. Det va' inkji nådigt å få selje avræu.

uframkomeleg plass, langt avsides, mest berre bruka i uttrykket "úti avrommó" (dativ fleirtal)

Detti æ a fælt avrǿmi! sa Tóne då 'u såg staden. Nikelos búdde langt úti avrommó.

kvinne med ugrei framferd (eller ugreitt kledd)

Der kåm a avspekte ottâti å spúre ette arbei'.

ta på seg ansvar, avlaste andre (ta støyten)

Haddvår gjekk fysst'e i djúpsnjór'e å tók avstøyten for dei hí.

avsveiper, omsviv (tale rundt for å kome unna, ikkje gje eit greitt svar; helst bruka i fleirtal)
Mange seier "avsveivle".

'An kåm mæ addeslags avsveivu for å sleppe å tale om det. Tarjei laut allstǿtt kåme mæ nåkå avsveivlu.

stad der det er lite sol

Kòsi have di det hít i avsǿló?

fotografi

Der æ kalleg mange gamle avtòk på musææ. Detti avtakji æ av 'ó Gófa.

person som øyder opp alt, t.d. pengar

A avøye øyer opp ette kverrt så det alli stendst nòkå ting.

samlenamn på blodsugande insekt; bruka berre i eintal
Sjå også flygji.

Det æ mykji avåt i lummert veir. Avåti va' så fælt at eg kunna 'kji setje meg, eg varte nøydd'e ti' å gange heile tí'í.