Ordliste

"ha det"

"Da - dâ", sa Góme då mi reiste heim'tte.

"det vert påstått"

Da vi' vite at tí'in vår' mykji bèt'e førr'e.

kvar einaste dag

Gjeng' an i tungt arbeid dags dagleg, æ det godt mæ enn kvíledag'e om sundagjen.

pakke inn, dekkje, sveipe omkring
Sjå også dakke.

Nò hèv' eg dakka meg ti' mæ tykke klæi. Du lýt dakke ti' båni så det inkji frýs'e.

slått som er god å danse til

Filleværen æ an danselèg'e slått'e.

gjeve seg roleg i veg

Eg trúr eg líssågodt daskar ti' nò, så hèv' eg gó' tíd tí' bussen kjæm'e.

daude under fødselen (om dyr)

Lombí kunne jamt daue i fóstró fysst da liggje gali inni moirinn, å inkji få hjelp tídsnóg.

"dei døde" (i tradisjonen; forfedrane)

Dei gamle våre så virkne ti' å lèse for maten. 

sjukdom i livmora

Gamle-Góme ha' dei kvíte flǿne.

varme ljåen slik at jernet vert mjukt (Når ljåen var for hard, sveivla ein ei fille med tjøre omkring han og sette eld i. Då vart ljåen mjukare og betre)

Nò ti' dags deige alli fókk ljæne lenge'.

"den forbaska"

Den æsels hunden, nò ræda 'an sauin!

"vegen til munnen" (bruka når born eller eldre folk har vanskar med å treffe munnen med maten når ein et)
Somme seier berre "fǿrslevègjen".

An lýt vite den gamli fǿrslevègjen itt an sit'e å èt'e!

Djevelen

Det va' visst i gamle dage da såge Den Ljósbærlègji.

Djevelen

Den Ljóti hève mange nomn.

Djevelen

Det va' sòme som såge skjinnbærleg Den Skjinnbærlègji.

1. sidan, ettersom
2. den gong

1. Det måtte gange sossa, den tíd da plent vill' brúke det útslitne stillasi.
2. Da våre så virkne mæ allting, den tíd.

der nord

Dèr nóri, i dei bratte líó, la da ihóp mykji vé'e.

her og der
Somme seier "dèr å kvòr".

Slåttâ va' så fillí, eg sló barre dèr å kòr.

1. det hastar, ein lyt skunde seg
2. verte inspirert av felles innsats
Sjå også anne.

1. Det annar på sku mi røkkje fram fyrr'ell det mørknar.
2. Det annar på itt an arbei'er mange i hóp.

det toler ikkje samanlikning

Det bèr'e alli ti' ko mykji bèt'e veiri va' i slåttæ i år 'ell i fjår.

så snart som råd, så fort høvet byr seg

Dèt fysste eg sér nåkå, ska' eg seie ti'.

"det skulle ta seg ut"

Det ha' sillt sétt út om eg ha' kåm' i træningsdress'e ti' kjørkjunn.

"det er ikkje vanskeleg"

Det hepter 'kji hó' å bère femtí kjiló reisskjø̀t heim'tt'e av heiinn.

koret i kyrkja

'An lýt når'å det håge tili fysst an vi' ti' altars.

"det kan hende det roar seg til kvelds" (td om regn og vind; "kjynne" er konjunktiv).

Det kjynne hende at det dvǿle at afti.

det kan hende og det kjem vel med.
"Kjynne" og "kjǿme" er konjunktiv.

"Det kjynne hende, å det kjǿme mæ", sa Gunne om regni som va' spådt.

"same verknad"

Det kvittar eitt antel grýtehoddâ ligg'e né'i ell' stend'e oppi!

"det lyt stå til" (vanskeleg å gjere noko med dette)

Det lýt barre våge si om du inkji fær kaupt denna garden plent no.

"det skulle berre mangle"

Du si' gó' vère; eg kunna 'kji reise frå di itt du va' sjúk". Det si' gó' vère om inkji dú sill' vèr mæ. Det si' gó' vère at du fekk sossa mykji for bílen du seldi. "Du si' gó' vère", sa Gunnår då dei hí skreppte så fælt av nòkå 'an kunna, men som 'an sjav'e tótte va' sjavsagt.

"det skulle berre mangle"

Det sille væl vère at eg hjelpte di mæ detta.

"ein må leite si fælt dersom ein har kytt mykje"

"Det ska' stóre møykju ti' mykji kjýt", sa Asbjynn, å hermde ette gåmålt.

1. det spørst, det kjem an på
2. det har ikkje du noko med
3. bety, ha noko å seie
Sjå også skjilje.

1. Det skjil'e koss 'an æ i lag. Kjæm'e dú i morgó? Det skjil'e koss veiri æ. Det skjil'e ko du meini. 
2. Det skjile 'kji dèg!
3. Det skjil'e 'kji nåkå, antel det var' sò ell' sò.

uttrykk bruka når nokon døyr i ei ulykke

Fysst an hèv' farlegt arbei' kan det fórt springe lív itt an æ úvýren.

"det skal vere sikkert / visst"

"Det va' då hell'e", sa Sigúrd då 'an varte spúr'e om der ha' kåm' mykji snjór'e om nóttí. D'æ då hell'e at d'æ gama løype på skjí.

"Dette meiner du ikkje"

"Det va' 'kji véni!", sa Turí, då sòn 'enni som va' fíre år sa at 'an vill' liggje úti i snjóræ ti' nóttinn.

"skjer tilfeldig" (lagnadsbestemt)

Det va' sò ti' at 'an sille misse kjýrí i gjår.

det er ikkje sikkert

Nò æ eg så gåmål'e at det æ alli visst om eg kjæm'e på heií mei'. Det æ 'kji visst om eg kjæm' heim'tt'e i kveld, det kan vare i morgó.

det beste, toppen
Sjå også híven.

Å brúke spíkerpistól'e fysst an ska' spíkre mykji, dèt æ híven.

"det er ikkje enkelt"

D'æ kji barre å hav' stór'e húslý'e å barre ei inntekt.

det er ikkje lenge til / fram til / til dess

Påskâ kjæm'e tí'legt i år; det æ 'kji lengji tést'e.

"Det er ikkje lett eller enkelt"

Det æ 'kji nådigt fysst an æ eisemadd'e å hjelpelaus'e å ingjen ti' spørje.

ein kan ikkje forvente, ein kan ikkje rekne med

Det æ 'kji vente at adde ungan kunne lèse mæ same da kåme i skúli. De æ 'kji vente an kan kaupe si bíl'e av egne pæninge fysst an æ barre tjúge år. Hèv' an hangsa, æ det 'kji vente at an kan ète ti' líks mæ aire ti' måls.

lett å gjere

Ja, det va' minst'e fyri at eg hjelpte di mæ detta. Det æ minst'e fyri vèr' stór'e i ór'ó, men kossi var' det fysst an ska' gjère det? 

elden har slokna og det er ikkje glør att

Nò æ det plent slòkji i omnæ. Itt d'æ slòkji, lýt an gjère 'å att'e.

tungvint, mykje sjau / springing att og fram

Det æ så springji itt an ventar at kjýne sku kåme ti'.

det er enkelt (å gjere / greie)
Sjå også uvandt.

Det æ úvandt å sjå at hú hèv' gjårt det førr'e. Det æ úvandt å reie av annas mjø̀l. Det va' úvandt å gjèv' 'ó Ånund det 'an sette på.

det er sikkert

Det va' visst at da ha' ǿl ti' jóle.

det ergra meg (kraftig)
Somme seier "det åt meg ti'".

Det åt meg at eg sille vare for sei mæ å bjóe på den hyttâ.

falle av, losne
Sjå også dette.

Ruvâ på såræ datt âv då eg dróg í æ.

kunngjere om ekteskap (i kyrkja; i eldre tid; dei ugifte sat på galleriet, etter vigsla skulle dei sitje nede)

Der va' tvau pòr som dutte néd unde messunn i dag, så nò kunn' da 'kji lenge' sitje oppå trèvæ.

verte tunn (kleda vert for store)

Kjètil datt fórt ó' klæó då 'an fekk kreft.

tett innmed

'An stó digt innmæ då det smadd. Lislepad æ dikt innmæ åren. Då eg reiste meg frå túvunn, såg eg at hoggormen ha' lègje digt innmæ dèr eg ha' sèti.

"småhuske" seg

Mi stande å dille åkkå på nýísæ så der kjæm'e sprekkji å vatn. An kan dille si på an linsapøyl'e.

"din drittsekk" (svært nedsetjande uttrykk om ein annan person)

"Din ljóte lèm'e, kòfyri laut du stèle bílen min å øyeleggj' 'an ett'å!"

kløft i haka

'U ha' smílehòl å dokk i hòkunn.

bruka om hest som er feit
Sjå også dokk og lend.

Merrí hèv' havt det godt i sommår; 'u hèv' plent dokk i lendinn.

stort og kraftig dyr

Den stúten va' a dolve beist å flytje. Det va' a dolve beist ti' inkji vère gamlare.

høgmælt og uhøvisk tale
Sjå også dolve og dolven.

'U dolva å tala så fókk bísna.

"upassande snakk"

Jórånd ha' a dolvi tal som mi tótte va' úsamelegt.

verte kjenslelaus (pga kulde eller ved å liggje for lenge med mykje kroppstyngde på den eine armen)

Hendan dovna plent âv då eg skjýlde klæí i dei kalde vatnæ i åne.

det ein maktar

Eg lypte av dragandi makt. Eg sló mæ dragandi makt.

vere oppteken av, ha interesse for

Det va' 'kji kå gåmålt Tjógjei drógst mæ.

bruke for mykje (meir enn ein har råd til)

Det dróg for mykji attâv, 'an gav opp bå' høy å mat'e på fòlan så 'an snautt ha' ti' så om våri.

verte fuktigare etter ei tid med regnfullt ver; helst bruka om høy og ved som er under tak
Sjå også drage 'å seg.

Det va' vóndt å få gjère 'å, for véen ha' drègje att'å seg.

gå over

Eg fekk så vóndt i hòvú'i, men det dróg âv si då eg la meg né'å a bil.

kome i (etter-)tanke om

Det dróg ette mi at eg ha gløymt å varskó æ Yngjebjør.

dra luft inn i endetarmsopninga og "blåse" lufta ut att gong etter gong ("galne" ungdomar kunne gjere dette)

Det va' inkji mange som finge ti' å drage hónfísen.

plissere vadmålet i svårtestakkjen i setesdalsbunaden

Dei feddan have flatna så mi ljóte drage da i fodd att'e.

samle mothug (til ein "sprekk" og vert sinna)

Bjørgúv dróg lengji i pòsi førr'ell 'an sýnte det.

samarbeide, vere sameinte, ha godt samband

Mi have allstǿtt drègje godt i ra'. Dei kunna alli nòkåsinni drage i ra'.

trekkje frå (subtrahere)

Nò kan eg bå' leggje ihóp å drage ifrå!

dra ein tråd under og over ein annan tråd slik at det vert som "prikkar" (oftast som "ramme" som del av eit mønster i løyesaum)

Tóre dróg inní mæ blått på den kvíti tråen.

få tak i noko som fører til problem

Kví ville 'an nå drage inn'å seg denna gamli å rusta bílen? Du må inkji drage inn'å deg denna fyrgjâ!

bruka om ting som ein meinte at drog til seg pengar eller rikdom

Enn laus'e hesskór'e som du finn'e, mæ adde sauma í, drèg'e médel fysst du legg' 'an né'å kjistebotnen.

snorke

Gònil dróg nyvli i nótt, så eg fekk alli sòve.

skaffe seg inntekt på ulikt vis (td handel)

Bjúg drège pæninge som sand'e mæ klokkehandelæ sí.

1. "ikkje lyst til å seie alt"
2. usikker, i tvil

1. 'An dróg nòkå på det då da spúre om 'an ha' kaupt si ný'e BMW'e ti' håvanné millión'e.
2. I gjår sa 'an at mi sille handle, men i dag dròg 'an på det.

1. kome seg seint opp av senga om morgonen
2. positiv endring i oppfatning av utsjånad når ein kjenner vedkomande betre

1. Da dróge sikkå i kvílunn omtrent ti' dògúrs.
2. Gunvor dróg seg då eg kjend'e 'æ bèt'e.

avgjere noko med å knipe av strå i ulike lengder; den som får det lengste strået har "vunne"

Sku mi drage strå om detta?

uttrykk bruka om noko som monar til eller utviklar seg

Det drèg'e ti' lívs mæ 'ó. No fær eg krím, eg kjenner det drèg'e ti'.

samle mykje, hamstre

Hèr have mýsan drègje ti' bǿlis mangt ètandi.

byrje å friskne til etter hard sjukdom

Nò kjenner eg det drèg'e ti' lív mæ mi.

få fornuft når alderen kjem (bruka om born)

'An hève drègje ti' vitæ nò, den fantungjen. Ungan plage drage ti' vitæ itt da fare ti' vare vaksne.

ta lang tid

Det dróg út førr'ell da kóme heim'tt'e, for fǿri va' filli. Mǿti dróg út så lengji at det va' mange som reisti.

prøve seg på å få tak i ei jente

"Å drage vengjen" varte inkji barre brúka om fugla, men au om gúta som ville prǿve å få tak i jentun.

la ein person tru at eit eller anna kan verte slik han ynskjer (gjeve uttrykk for at det kan verte slik)

Eg tóre 'kji drag' 'enni vóní, for eg visste 'kji om eg ha' tí'. Da dróge åkkå vóní, så mi ville kåme att'e sía.

verte fuktigare etter ei tid med regnfullt ver; helst bruka om høy og ved som er under tak
Sjå også drage att'å seg (V).

Tjurrhøy i lǿunn drèg'e 'å seg itt d'æ rått i veiræ.

dragande med

Ånund kåm draslandi mæ nåkå gåmålt skraml 'an vill' selje åkkå.

svinge seg, vise seg fram (om jenter og kvinner)

Dei gamle gjinge seint å dreia sikkå itt da gjinge mæ stakka.

gjere noko svært raskt; ofte bruka i samband med arbeid, når oppgåvene vert for mange og alt må gjerast raskt

Åni nøytte seg så i arbeiæ at an kunna trú 'an sill' drèpe orma.

drikke av glas (td brennevin)

Da drukke atti skålí i bryddaupæ.

drikke lite og forsiktig (alkohol)

"Du lýt drikke snilt, Bóa!", sa Tóne då Torgrím reiste út laudagskveldi.

bruka om lam når lorten "klabbar" seg til under rova

Det æ syndlegt å sjå koss lambi hèv' drite i pung.

skitne til

Eg datt n'i a mýrhòl å dritna út buksun mí. Nò vi' mi 'kji dritne út fleire koppa 'ell mi turge!

interessere seg for, ha hug til, ha som drivkraft

'U dreivst av skjíre nauinn. Håvår dreivst av an trong'e ti' spile féle.

halde på med
Sjå også dríve.

Ko æ det dú hèv' drive mæ i det seiste?

overdrive snakk (ein prøvar å gjere seg betre enn ein er)

Nils å Stein tótte det va' drjúgt sagt då Håvår fortålde at 'an va' gó'e for an millión'e.

gjere seg til, skryte

"Kåmi grísunga, hèr æ moi dikkå", kjýtte Torjús itt 'an drusta seg.

uttrykket vert bruka om ein person som er særs greileg i utsjånad og / eller veremåte
Sjå også drysje, greileik'e, og greilèg'e.

Bjørgúv æ enn greilèg'e kar'e, det æ så det drys'e greileik'e av 'ó. (uttrykket er bruka om Bjørgulv Uppstad i Gamalt or Setesdal)

i like måte

"Å dú det same", sa 'u, då eg ynskte 'enni lykke ti'.

"du store tid!"

"Dú fæle tí'! - kvæ kunna kåme i hug at èg sille feirast?

"elendigheit, eg seier ikkje anna" (bruka når noko leitt har hendt)

Dú ilendigheit, eg sei' kji for anna, nò hèv' eg gløymt spitæ mí; då lýt eg heim'tt'e mæ ei gong".

"kraftuttrykk"; bruka når ein vert overraska over eit eller anna

Dú sande tí', mein' eg 'kji det æ Lidvår som kjæm'e!

uttrykk for undring

Dúe dåi, hèv' du så kaupt di ný'e bíl'e nò att'e!

gidde, idast (oftast bruka i nektande form)

Eg dugjer 'kji ti' slå den filleslåttâ. Eg dugjer 'kji ti' två i dag.

trykkjande og grått ver

Itt det æ durmi veir, seie sòme at veiri æ på rå'stògunn.

småregne

Det duskar å rigner så smått

"vere kar" (syne seg fram)

Taddeiv dusta seg ive tili å sló seg på hælan.

minke gradvis å regne

Det kjynne hende det dvår attivi.

minke, gje seg, avtake
Sjå også dvå.

Det rignde så fælt i nótt, men nò tikjest det dvå av. Eg verkte så i hovdæ frå mǿnæ, men nò dvår det heldigvís av. Hovdeverkjen dvår av fysst eg èt'e tablettu. Det sér út som regni dvår av nò.

Eldre form, konjunktiv: Det kjynne hende det dvår av atte! Ja gjǿve det vǿre så væl!

dekke seg til med vanlege klede eller fydde for å få vere åleine (i tida då det ofte budde mange i same rommet; ein måte å få vere i fred på)

Såvi kåm heim'tt'e å va' så mismódig'e, at 'an reiste beint at kvílunn å dyrvde si ti' unde fyddâ.

det spørst

D'æ om eg hèv øy'lagt motóren nò, si' eg gløymde å fydde på olji? D'æ om eg lýt två bílen i dag?

"det er skammeleg dersom matbiten du forlet frå tallerken er svært liten" (eldre skikk og bruk)

"D'æ bèt'e ète manneleg 'ell leive skammeleg", sa Targjær; karan la' í sikkå dugeleg.

"det som er"; sanne med, og gjeve uttrykk for at ein er samd med den som talar

"Det dèt som æ", sa Sigríd då 'u varte spúr' om 'u va' einig. "D'æ dèt som æ", sa Gunnår då Svein tala om at handtverkaran æ så hóle ette pæninge.

"det er ikkje lett eller enkelt"

D'æ 'kji godt seie om handelen æ gó'e ell' fillen.

ein kan berre vone at...

D'æ 'kji ko vóní at den sauen kjæm'e heim'tt'e.

1. ikkje lønsamt i kroner og øre
2. nyttelaust
3. noko ein vil rå ifrå av omsyn til fare for liv og helse
Sjå også vère.

1. "Det æ 'kji verdt å setje pæninge inn i bankjen lenge'", sa Òlâv.
2. D'æ 'kji verdt å prúte i handelsbúó nò ti' dags.
3. Det æ 'kji verdt å kjøyre ive Skafsåheií i dag fysst da hav' varsla om at det æ spélegt for snjóråsi.

"eg veit ikkje"

"D'æ mei' 'ell eg veit om Signe hèv' fengje si att'e arbei'.

1. "me bør vel det"
2. nettopp

1. "Ja, d'æ plent dèt", sa Gunnår, då Tór spúre om da inkji laut kåme i gong att'e, ette håvléæ.
2. "Ja, d'æ plent dèt", sa Ånund, då Angjær spúre om 'an kunna måle heile klasserómi illgrǿnt, men da våre au einige om at der sill' vèr an anné lærari i dei klasserómæ ti' néste år (vedkomande nye lærar burde kanskje difor heller spørjast om fargevalet).

"død og helvete" (kraftuttrykk)

"Dǿ å hèle!", húva Òlâv då Knút datt út av pråmæ.

kraftuttrykk ("småbanning")

"Dǿ' å lange, dèr reiv eg sund'e stivlen mí!"

kraftuttrykk ("småbanning")

"Dǿ å píske, nò sleit fiskjen seg, å den va' stór'e!"

avgjere

Dú lýt dǿme om ko mi sku gjère.

døy fredeleg

Gunnår dǿe så gó'slegt, 'an barre sovna inn.

døy med same ein har fått barn (om mora)

Det hendte trått førr'e at kånun døe i bånseng.

drepe utøy (i eldre tid elde dei i badstoga og hengde inn fyddu for å drepe utøy)

Å døye klæi va' vanelegt førre i tíinn. Mi døydde klæi i basstògunn i gjår.

svært varmt (td om varmen i badstoga når ein døydde klæi)

I dag æ 'er så døyslandi varmt at mi mòge kåm' åkkå inn i skuggjen.

tale på ein måte som somme finn støytande

Taddâk døysta å tala så eg tótte det va' host'e úlílegt.

noko etter kvart

Fysst det lèk'e út nòkå då å då, vare det for líti motórolji ette a bil. Det hèv' vorte nòkå då å då mæ vé'ekløyvingjinn i vår.