Ordliste

kunne ha

Eg ha' kunna kaupt mi enn anné bíl'e no.

hadde måtta

Eg ha' mått athuga bèt'e.

skulle ha

Eg ha' sillt slègje plænen no. Du ha' 'kji sillt tèkje di så mykji fyrom.

hadde vilja

Ha' du villt havt inn hesten?

drikke
Somme seier "hadde ât si".

Òlâv hadda bodden attât si å drakk seg útysst'e.

seie noko indirekte som er leitt for andre

Danil laut allstǿtt seie nåkå som hadda att'å 'an Gjermund.

leggje seg på sofa eller i seng i halvt sitjande stilling (for ikkje å sovne så tungt)

Det hjelper å hadde si né'å a líti bil fysst an hèv' arbeidt hardt å æ tròta.

halle nedforbakke

Det hadda greitt undâ i dei veitunn.

abonnere på eit blad / ei avis

Eg hèv' allstǿtt halde Dag og Tíd.

1. hjelpe eller gje noko til ein person som treng det (pengar eller mat)
Somme seier "stǿ attât".
2. gje tilleggsmjølk til lam som får for lite av mora (med tåte)

1. Det va' 'kji så úvanleg at an laut halde attât dei som ha' det vanskeleg, mæ mat'e ell' pæninge.
2. Itt det varte trillingelomb, varte an nøydd'e ti' halde attât dei lambæ som vóks minst'e.

1. greie å halde fylgje med
2. halde med like
Sjå også halde.

1. Eg greier alli halde attí deg, du æ så spræk'e!
2. I dag æ det så kaldt at mi ljóte halde attí med vé'e.

oppføre seg danna ved matbordet

Det æ inkji adde unga som kunne halde bórdskjikkjen.

1. drive på, ha for vane
2. prøve å overtale, mase

1. 'An held'e det mæ dessa kjøyringjinn forotta eksóspotte heile néttan! 'An held'e det mæ dei vasingjinn sí plent allstǿtt!
2. Gunnúv héldt det mæ 'ó at 'an sille skjóte steinan.

ikkje bry seg, vere likesæl med

Bjúg tóttest halde det same om 'an vart'e lædd'e at.

1. ikkje arbeide (bruka i samband med sundagar og andre heilagdagar)
2. "ikkje ha overdreven respekt"

1. Dei gamle vår' nøyne mæ å halde sundagjen heilag'e, det vi' seie å høyre elle lèse gussórd, å inkji gjère únǿdvendig arbei'.
2. Den mannen hell'e eg 'kji mei heilagt 'ell at eg seie det mæ 'an.

i hevd, verte akta på (uttrykket er ubunden dativ)

Mi halde tradisjónen i hævi.

bruka om born som heldt i dei to rundingane bak på stakkane i setesdalsbunaden (for små born var det trygt å halde der)

"Eg mist'æ Mamme då èg va' líten, eg ha' 'kji nòken ti' hall' i spríkjen" (stevline).

syte for å ha noko i bakhand; td mat, pengar

Mi ljót' prǿve å halde innât 'enni, no mæ same 'u hèv flutt.

ikkje buse ut med ting ein bør halde for seg sjølv

'U greidde sjella halde inni grautæ, 'u skjemde si út gong på gong.

1. halde ei ku roleg når ho skal mjølkast (på støylen)
2. halde ei ku roleg når ho skal pare seg med stuten

1. Itt an inkji ha' fjós 'å støylæ, laut an have eikvæ ti' halde kjýrinn mæ an mókka.
2. Vi' dú halde kjýrinn, Nils?

ha respekt

Læraren héldt slig kust'e ive ungó.

vere sjuk, liggje til sengs

Eg ha' nòkå féber, så eg héldt kvílâ a par dage.

vere samd 

Detta held'e eg mæ di í! Eg held'e mæ 'enni i detta. Detta held'e eg mæ dikkå í.

halde med like, vidareføre

D'æ viktigt å halde oppi talemåli åkkå.

ta med seg eigen mat ved arbeid for andre

Gunleik héldt seg sjav'e, 'an kunna alli ète airis mat'e.

greie å la vere å gjere noko ein har lyst eller trong til

Det va' såvídt 'u greidde å halde si. 'An va' fælt pissetrengd'e, men greidde å halde si.

halde jamn fart

'An va' 'kji skjót'e, men 'an héldt sitt jamne.

1. arbeide som vanleg (trass i alder eller helse)
2. stå fast på noko

1. Òlâv held'e sitt same, om 'an æ gåmål'e å inkji så spræk'e som førr'e.
2. Lidvår varte mótsagd'e, men 'an héldt sitt same.

vere lærar, undervise

Haddvår héldt skúli ti' 'an va' rundt åttí år.

halde munn
Sjå også gjève strott'e og strott'e.

"Vi' du halde strottæ!

1. vere på ein viss eller fast stad medan ein gjer ein ting
Sjå også halde.
2. halde til, bu
Sjå også ti'helli.

1. 'An héldt ti' i skjólæ mæ 'an tinda rívun.
2. Gamle-Pål héldt ti' i a stòge 'pi voddæ, nórenat Bòneifurunn.

halde til narr

Dei som knóta vorte haldne ti' lått'e førr' i tí'inn.

halde til ap

'An varte halden ti' spitakkel si' 'an inkji visste kòr 'an sill' fydde olji på motóren.

halde munn
Sjå også tòt.

No lýt du plent halde tòtæ!

halde fram, vedvare, fylgje med (td i generasjonar)

Det héldst mæ mæ nerveproblém i dei ættinn. Gamle trúi tikjest hallast mæ lengji.

kome til krefter etter ein sjukdom

Eg hèv' havt an har'e oprasjón'e, men eg hèv' hamla meg nò.

gjere seg klar til å reise

Hèv' du hamska deg ti; du ska' vel vèr' helst'e lengji 'å heiinn?

handevending, augneblink

Det æ 'kji kå a handsnúdt bil mæ mi gjère detta!

mobbe

Nikelos hékk på meg kverr dag'e. Gjåre gútan kvendearbei', vorte da hangne på førr' i tí'inn.

dårleg mathug

Tóne æ hanglí ti' ète, 'u vi' 'kji hav' kjøtkaku agong!

løfte seg opp etter armane

'An greip i kvistan å hanka seg opp i tréí.

stagge, roe ned
Sjå også happe.

Ungan livdest så fælt at eg laut happe på da.

verte tunt islag oppå issørpe

Det hèv' harkla på i nótt.
Sjå også harkle.

såvidt greie å få noko gjort

'An harvla mæ snikkéringjinn heile hausti.

reise seg opp frå stol eller seng

"Du lýt hase deg opp, du kan 'kji sitje dèra heile dagjen!", sa Pål mæ 'an Nikelos.

klappe for å jage geitene

Mi hassa gjeitó, å da gjinge greitt heimigjænom.

forsvinne "noko då og noko då"
Somme seier "hate âv".

Det varte hata undâ, så det varte líti etti. An må 'kji hate âv for mykji av dei súre rjómâ itt an ska' kjinne ti' smø̀r.

grave jord opp mot potetplantene med handreiskap (dette vert gjort med det same potetplantene har kome opp)
Sjå også hauge, eplí og hyppe eplí.

Mi gjinge ette fòrinn å hauga eplí.

mann som er sterk og modig (og noko uvøren)

Òlâv va' an hause kar'e, 'an bar den eini stokkjen tyngri 'ell den hin.

kle av seg

Vi' du 'kji hav' âv di, 'er æ heitt inni! Du lýt have âv di klæí så du fær på deg tjurrt.

leike

Sku mi út å hav' gama?

vere utsliten (bruka om ein ting som er utsliten etter lang tids bruk)

Nò hèv CD-spilaren min tént út.

(ikkje meir eller betre) enn det må

Eg æ 'kji bèt'e mæ helse 'ell hava tar'. Høytti æ 'kji tjurrare 'ell hava tar.

Uttrykk bruka i barneleik. Ein person er for seg sjølv medan dei andre borna er i ei "gruppe".

"Nò æ det dú ti' have det!", sa da mæ 'æ Sigríd.

1. leike 2. ha det moro

1. Mi reiste né'at åne for å have det gama. 2. Mi ha' det gama på fest'e i gjerkveld.

ha det roleg, greitt, lite å gjere
Sjå også hǿgt.

Eg hèv' havt det så hǿgt ette' jól.

kjenne på seg; t.d. at noko kan hende

'An ha' det í si at det va' nòkå 'an ha' gløymt.

ofte gjere eit eller anna

'Tårål ha' det mæ å spóle fysst 'an kjøyre ti'.

"ha den rette kristentrua"

"Nò ti' dags æ 'er mange som inkji have det rétt fyre si", meine Jórånd.

ha lite av det meste, vere fattig

Húsmennan ha' det jamtivi smått. Da ha' det så smått i Heimigâ, da våre fatikke.

"tolke det slik", meine, vurdere

Eg vi' nå have det ti' at Gunnår va' bèt'e 'ell Eivind ti' å spile. Da ha' det ti' at Gró ha' stòle kjø̀t.

1. vere noko høgare eller større enn tingen eller personen ein samanliknar med
2. vere tiltrekkande for "det andre kjønn"

1. Gunne å Turí mælte sikkå, å Turí ha' dragji.
2. Såvi ha' inkji dragji, kvendí vill' inkji hav' 'an.

person som ikkje kan vere i ro
Sjå også elle og fu.

Òlâv va' allstǿtt så úrólèg'e, 'an ha' ell' i fuinn.

ha folk på vitjing hjå seg, ha besøk
Sjå også have og fókk.

Du kan inkji kåme i kveld, mi have fókk.

ha mange ting framme på same tid / same stad
Sjå også vèg'e.

Eg hèv' så mykji fram'å vègó at det vare helst'e róti.

vere kjærast med

Turíd å Lars have havt fýi i mange år.

ha sak til handsaming

Da ha' fyri a sak om frådéling av a túpt.

noko påverka av alkohol

'An hèv' i hovdæ, 'an kan inkji kjøyre i dag.

leige bort kyrne om sommaren
Sjå også kjýr.

Mi have 'kji støyl'e sjave, så mi ljóte hav' kjýne på bygg.

ikkje få puste

Gamle-Targjær ha' kóvi det seiste 'u livdi.

ein som vil vere større og rikare enn han er (skrytepave).

"Du veit du kan alli sei' di frí i frå lange lommu mæ líti í". (frå slengjestev)

ha "vett" til å flytje seg når golvet vert sopa eller vaska

Det va' 'kji adde som ha' límeviti itt det sille gjèrast reint i húsæ.

1. ete saman med
2. ha ansvar for, bry seg med

1. Vi du have mæ, så slepp'e du å ète itt du kjæm'e heim'tte.
2. Hèv' dú havt nåkå mæ detta? Eg hèv' havt mykji mæ fótballbanen å gjère.

"ha nok med seg sjølv" (vere sjuk og difor ute av stand til å gjere andre oppgåver enn å sjå etter seg sjølv)

Torbjørg ha' nóg mæ seg då 'u fýgde mannæ at jórdinn.

ha noko for seg sjølv (i smug)

Asbjynn ha' allstǿtt nåkå drykkjevòre i smugg.

ha ro for, vere trygg på

Eg hèv' òni fyri at Tóne greier seg godt på skúlâ.

ha tolmod til

An lýt have òni ti' bíe itt an fiskar mæ fiskeråte.

syte for at noko vert gjort (ha ansvar for)

Detta lýt dú have onn 'å!

sjå svært sorgtung ut

'An såg út som 'an bar på sjau sorgji, mest'e allstǿtt.

lett for å sjå stein som passar til kvarandre i ein natursteinmur

Det æ godt fysst enn múrari hèv' steiauga.

få nokon til å gjere eit eller anna

Ko kunn' mi hav' 'an ti', denné drengjen? Eg ska' have gúten ti' fýe di mæ sekkjæ.

ha det ein treng

D'æ 'kji adde som have turvtí, å då kan an ljót' hjelpast.

ha tiltak til, når det passar

Eg spitar fysst eg hèv' tǿkji ti'.
Detta æ 'kji nåkå som hastar; eg gjère det itt eg hèv'e tǿkji ti'.
"Ko mykji vi' du gjève?" - "Eg gjèv'e som eg hèv'e tǿkji ti".

ha pant i, ha sikring i

Bankjen vi' have nòkå i visse fysst da sku låne út pæninge.

vere til stades og stelle godt med ein person som treng hjelp

Asgjær hegna rundt 'an Taddeiv, mannen sin, det beste 'u kunna då 'an varte fillen.

frisk kropp (bruka i samband med å få skade på kroppen utan å sjå ytre teikn til skaden)

Eg fekk an kaun'e på heil holl.

stor mengd (td spiker, gjå, dyr)

Der va' an heile bròti mæ fókk på sauesjåæ i gjår.

langs ei line (naturleg skilje)

Mi gjinge heile langjen 'å austare lénæ 'å åne, men der va' alli a smòlogg å sjå ell' høyre.

alt, alle saman

Eg kauper alt samen, heile smeltâ!

lersko som er laga av eitt leremne

Heilskorne skó våre låge å våre inkji góe i våte mýra.

"lykke på ferda" (ynskje at det skal gå godt)

Dèt va' a snill lítí jente, ja nò æ det barre 'u må mæ heilum aka.

utandørs barneleik (Vart bruka i Nordibø i Valle frå 1945 og fram mot slutten av 50-talet. Dette var om lag same leiken som "politi og tjuv" eller "indianer og kvit")

Sku' mi heimefronta - nasista?

lærar utan formell utdanning (før ca 1850)

Nils varte kadda "heimegjår'e lærari" si' 'an inkji ha' "seminari".

vere oppattkalla etter
Sjå også reise opp'tte og opp'ttereist'e.

Èg heite ette 'ó Gófa.

arbeide eller anstrenge seg så mykje at ein vert varm i kroppen

Det heitar på å slå mæ ljår'e.

svare kvasst

"Du hèv' fengje svòr!", hekste Knút âv 'an Gunnår.

ete fort og mykje

Tòróv heksa í seg maten då 'an kåm inn'tt'e solten.

fare fort opp og skjenne kraftig (oftast bruka om kvinner)

Birgjitt va' sò oppfarandi å lei ti' hekse ti'.

endå betre, noko sterkare

Tór va' sterk'e å seig'e, men Sigúrd å Taddeiv våre hell'e bèt'e.

dumdristig "villmann"

Tjóstóv æ an hèlúvs kar'e, 'an výrer alli nòkå ting.

fælt, det verste av alt

"Detti æ helvnungs verr'e!" sa Anlaug.

rette på kleda (slik at dei sit som dei skal)
Sjå også hamske seg (V)

Du lýt hemske deg, du kan inkji gange sossa, dú som ska' i bryddaup!

henge opp grautegryta i skjerdingen (grytekroken)
Sjå også 'pivi og setje 'pivi.

Nò hengjer eg 'pivi kaslen så mi få åkkå nåkå kaffé.

når ei ku som skal kalve byrjar å få mjølk i juret

Eg sér at Brondrós bigjynder å hente unde seg.

verte sint, øse seg opp, take att'e

'An herda seg opp førr'ell 'an sill' lypte steinæ.

meine ein står over andre

Tarjei hève det mæ å hevje seg ive aire.

1. gå på "med krum hals"
2. vere uredd 
3. ikkje bry seg om
4. vere i tvil, halde att
Sjå også hevle.

1. 'U hevla 'kji mæ å take på seg dei vanskelègaste oppgåvun.
2. 'An hevla alli mæ å gange ive den filne brúne.
3. 'An hevla alli mæ å ljúge.
4. Lív hevla mæ førr'ell 'u løypte néd den hengjebratte líí.

kome til krefter att

'An hevla seg fórt då 'an fekk mat'e.

dra ut tida
Sjå også híe.

'An va' fæl'e ti' híe út tí'í fysst nòkå sill' gjèrast.

gjere ting som kan slå tilbake på ein sjølv

Du må 'kji drèpe skjérí i túntréæ, dèt kan himne seg. "Órí kunn' himne sikkå", sa Gamle-Góme.

mykje verre

Det gjekk himnungs verre då lagji býtte trænari.

vere samd (på ein høgtidsam måte)

Svålaug sa 'u alli ha' hjarta det, at dótterí tók 'an Håvård.

veldig fint / veldig godt; forsterkande uttrykk

'U song så hjarte vént. 'U ló si så hjarte godt.

hogge tømmer
Sjå også hogge.

Tårål hèv' hoggje bjalka i heile vèt'e.

hogge tømmer over grensa til annan manns eigedom

Æ der úkviddi, kan an fórt kåme ti' hogge for langt.

hogge tømmer over grensa til annan manns eigedom

Det æ inkji greitt å hogge inn'å annas.

hogge kvister og ris til å leggje på stakkstaden

Da hoggje 'nundi å la i stakkstâen godt mæ bjørkestranga, så at inkji høytti låg né'å jór'inn.

begynne med eit arbeid
Sjå også hogge.

I morgó tídleg vi' mi hogg' åkkå í mæ slåttæ. Nò have mi èti å kvílt lengji nóg, så mi ljóte hogg' åkkå í att'e.

svare med ord på ein "skarp" og kraftig måte

Jón hoggje ti' då Såvi kjýtte ko mykji 'an ha gjårt.

ordne seg

Kossi vi' detti hókke si, i desse úveiræ?

blødande sår i hårbotnen

Eg sló hòl i hòvúi då eg hoppa i høyttæ å trilla mót a jinnskódd kjerre.

hol på

Nò lýt du sipte sokka, der æ hòl 'å båe hæló! Stivlan mí æ hòl 'å.

påfunn og småfanteri som folk flest oppfattar som tull og nautskap

D'æ nåkå hóle moddu å prǿve å få motórsagjí ti' gange på matolji i sta'en for oljeblanda bensín!

hole ut (i tre; td olle, trog)
Sjå også hólke.

Æ det dú som hèv hólka út denné bodden?

mykje verre, endå verre

Då Svein bigjynte å fortelje skrø̀nu, varte det holve verre.

forsterkande uttrykk

Honn rugge, no lute mi kåm' åkkå heim'tt'e!

lengdesprang med tilløp

Bjynn Sandnès va' fæl'e ti' hoppe i eitt.

hoppe tresteg

Hoppe i trjú va' ein av konkurransó på 17. mai.

få katt eller hund til å hoppe over ei hindring (td armane til eigaren)

Det va' gjævt å have an hund'e som va' gó'e ti' hoppe maksís.

lengdehopp utan tilsprang

Sku' mi hoppe stilt i dei lange fríminuttæ?

slumpe til, høve til

Det horva sò ti' at da treftest i bryddaupæ.

jamn og uavgjord kamp

Det va' hotte tòk midjom 'ó Bjørgúv å Gjermund.

gjere eit arbeid uvørde og i farten

Mi kunne inkji hufse detti ti', mi ljóte gjèr' åkkå fyri!

kraftuttrykk ("småbanning")

Hunten meg hell'e, hèra va' det glatt! Hunten; dèt va' leitt at eg sille gløyme lykló ti' búinn.

når isen byggjer seg opp så vatnet renn under, t.d. i eit kvernslok

Fysst det húsar ivi, kan an male.

einkvan som høyrer til huset

"Kåmi nå inn, d'æ barre húsens fókk", sa Góme mæ dei som stóge úti 'å heddunn.

lære, sede, irettesetje varsamt

Moirí hutta på 'an, at 'an sille 'kji vère så ústýren itt da ha sjalefókk.

skrike eller rope når noko fælt har hendt (td ei ulukke eller noko anna uvanleg; ikkje for å tilkalle hjelp)

Det va' helste kvendí som húva ende 'pive sikkå.

uttrykk bruka om når ein i eldre tid måtte rope for å få nokon på den andre sida av elva, til å ro seg over med båt
Sjå også húve si og ivi.

Tårål húva si ivi mang a gong, førr'ell da finge brú.

styrtregne

Det hylja néd ette tóreveiræ.

Velte jord opp mot potetplantene med hyppeplóg'e eller hestehakke. Dette vert gjort når potetplanta såvidt har kome opp.
Sjå også epli og hauge eplí.

Itt an hyppar eplí, velter an laus jórd mót tvæ fòri av gongjinn.

ut på vidotta, ute av styring

"Du veit det gjenge i heim å hýr - itt at gamle branda, da take fýr" (frå eit slengjestev)

greie seg i fare og uver

Det va' så kaldt i dei búinn, det va' mæ nauinn mi hytta åkkå dèr om nóttí.

ei halv gong til så mykje

Hæltí mei' gama æ a håv gong så mykji i ti'legg, itt an æ mange mæ i leikjæ.

"roleg og godt"

Mange trú at pensjonistan have det hǿgt å sǿtt, men mange hav' det sandeleg travelt!

la sinnet gå utover menneske eller dyr

'An hǿrer det barre út på aire. Det æ stygt å hǿre vondskâ sí út på aire. Fysst Ånund va' tròta, itt det lei ti' kvelds, så hǿre 'an det tidt útive hesten. Du må 'kji hǿre sinni ditt út på aire.

uttrykk bruka i samband med lyd ved vedfyring (når elden akkurat har fata og ein stengjer trekkjen noko; "skummel" lyd)

"Høy' 'an Jèrull!", sa Góme då 'u ha' gjårt 'å.

få inn alt høyet som ligg ute og er turrt

D'æ góslegt å hav' høya ette seg fysst regni kjæm'e.

godt likt talar (bruka om mann som folk lika å høyre på, td i likferder og religiøse møte)

Ånund va' an høyrd'e mann'e, 'an va' trått å høyre på mǿti.

høyre tale eller rykte om, få opplysningar om
Sjå også høyre.

Eg hèv' alli høyrt gjèti detta du talar om.

forhøyre seg, spørje om

Mi vi' høyre út om detta i kveld!

uttrykk bruka når graset har vorte slege og det nye graset har alt vorte grønt att

Det hèv hått seg fórt si' det kåm så mykji regn. Vodden hår seg fórt fysst an slær tí'leg. Det hådde seg best'e i Dǿlinn.

høg bas (felestille ADAE)

"Sordǿlen" gjeng'e på håg'e bas'e.

mann i høg stilling

Håvår va' ræd'e dei håge mennan.

månen kjem opp i nordaust

I kveld æ det håg'e måni, for nò kåm 'an opp sunnenat Djúpeskòr.

vekse i høgda

An la' leivan i rúve mæ a kjèrslòk oppå, så da inkji sille håge sikkå opp.

vindretning noko meir mot nord enn strak'e vesta

Va' det håg'e vesta nórd i heiinn i gjår?

noko seinare enn vanleg nón (som er kl 14.00)

Det lei' útiv' hågt nón førr'ell mi finge matfǿre åkkå.

veret kjem frå nord eller nordvest

Det gjekk av hågt nóri, så då kunna mi vèr' trygge på godt veir.

ymt

'U va' så stikkjí, 'u tólde alli a håvdrègji órd.

"halv arbeidskar"

'An ha' vòre sjúk'e å va' barre håv'e kar'e dèt sommåri.

1. omstreifar som ikkje var konfirmert
2. person med lite bibelkunnskap

1. Sòme av fantó vår' håvt heininga.
2. Såvi va' håvt heiningji, 'an slapp 'kji fram.