Ordliste

stille seg i rad og rekkje

Búskapen radde seg ette búvègjæ, heim'tt'e.

veret kjem rett frå nordvest

No gjeng'e det av raka nóri, så då vare det kaldt.

veret kjem rett frå sør

Fysst det gjeng'e av raka sǿri, så vare det jamt úveir.

rake høy fint saman

Det lýt einkvæ rake etti fysst an høyar.

skjemme, skjelle ut, tale stygt om
Sjå også ti'.

Å rakke ti' aire æ stygt gjårt. 'An rakka ti' bílen sin, som 'an alli kunna stóle på. Å rakke ti' fókk att'å bakji æ stygt.

"ei rekkje med ting"

Der æ rala mæ bíla ette vègjæ.

1. fæl til (som regel negativt)
2. flink til
Sjå også ramm'e.

1. Svein va' så ramm'e ti' ljúge.
2. 'An va' ramm'e ti' jakte.

sveive vatn i ei bytte for å få den rein

Titta, vi' du rangle ó' ryngjunn?

føde barn

Gònil rapa i nótt. No æ det 'kji lengji ti' 'u ska' rape néd. Nò hèv' Gýró rapa né'.

kjem bort, minkar noko om senn

Det ratast ifrå, så snart æ der alli etti mei'.

1. vrangt og vanskeleg menneske
2. vrangt dyr

1. Eg hèv' alli sétt sò rati ting, 'an tóttest plent sitje om å vère imót adde aire.
2. Sò rati ting, som alli vi' fýe mæ flokkjæ!

barneleik; borna heng etter kvarandre i ei slags rove

Òlav æ for gåmål'e ti' å refse róve nò, 'an kan ska' si'.

1. skjelle
2. tale stygt om (til ein annan person)

1. Inkji reii âv 'an Òlâv att'e, det æ inkji sossa gali.
2. 'U hèv' reidt 'an âv så fælt 'u kunna.

reie graut til dugurden (ti' dògúrs)

Vi' dú Kristí heim'tt'e å reie dògúren?

1. Bruka om når ei ku førebur seg til kalving ved at juret veks og vert fylt med mjølk, senane vert slakke, svulmar opp bak osb.
2. gjere seg i stand til å reise
Sjå også reie.

1. Eg sér kjýrí reier seg ti', det æ barre nåkå dage ti' 'u ska' kåme ti'. Branselí reier seg ti'.
2. Ska' an reise langt å vèr' borti lengji, lýt an reie seg ti' i gó' tíd.

1. skjelle ut, kjefte på
2. skamfare, øydeleggje, mishandle

1. 'U reidd' 'an ti' så 'an mintest det.
2. 'An va' reidd'e så ti' at det va' vóndt å sjå.

1. gjere einkvan i stand til å reise
2. gjere klart til bruk, utbetre (td eit rom)

1. Da reidde æ út mæ a gó' nyste.
2. Da æ færige mæ å reie út kjykkeni nò.

ærleg og sant

"Detti æ reieleg satt!", sa Torjús.

1. på grensa til å vere sinnsforvirra
2. mest oppfylt

1. Det reika mæ 'ó. Nò fèr'e det ti' reike mæ 'ó Gunnår, 'an fèr'e ti' stelle seg så undeleg.
2. "No reikar det mæ veiræ", sa Ånund, 'an ha' selt enn veir'e, å vill' hav' smíing i staden for bitaling.

husdyrgjødsel (mannelorten vart ikkje rekna for å vere "rein", og skulle ikkje brukast på åkeren der det skulle dyrkast mat)

reise til stølen (ei helst lang reise; td Finndalen)

Eg reiser âv i morgó, å så fær eg sjå ko lengji eg vari.

reise frå ei jolevitjing utan å ha fått mat eller drikke (fordi personen ikkje vil vere så lenge at mat og drikke vert servert)

kalle oppatt (Gje born same namnet som andre i slekta.
I Valle og Hylestad har det mest vanlege vore å "reise opp'tte" besteforeldra. Eldste guten fekk same namn som farfaren, og andre guten fekk same namn som morfaren. Eldste jenta fekk same namn som farmora og andre jenta fekk same namn som mormora. Her er også forklåringa på at to brør stundom fekk same namn, og vart då som regel skilde som Stóre- og Lisle-. Tredje guten og jenta fekk gjerne same namn som oldeforeldra i same rekkjefylgja. Det var også vanleg å "reise opp'tte" syskjin til foreldra som hadde døydd unge).
Sjå også opp'ttereist'e og heite etti.

"Vare det gút'e så vi' mi reise opp'tt'e 'an Papa, å vare det jente så vi' mi reise opp'tt'e 'æ Mamme". Have di tenkt å reise opp'tt'e 'an fai din?

reise avgarde

Gunne reiste ti' før'ell eg fekk tale med æ. Du må 'kji reise ti', eg vi' fýe di, å eg hèv' 'kji stelt meg ennå.

dra utan å ha fått mat i eit besøk i jola (bruka både om å verte boden mat, men avslå, eller å ikkje verte boden mat)

Haddvår reiste útt'e mæ jólinn då 'an inkji vill' setje seg ti' bórds førr'ell 'an reisti.

1. gjere reint
2. fjerne noko som er i vegen

1. Mi ljóte reiske opp búí, si' mi hav' vòr' 'er a heil vike.
2. Mi have reiska opp veitun, som våre så fudde av søyle.

få sjukdomen attende, tilbakefall
Sjå også reke.

Det æ létt ti' rèk' attí fysst an æ úvýren ti' klæ seg å hèv' vòr' krímsjúk'e om våri.

1. skjelle ut einkvan på ein lang og "ordrik" måte
2. syngje kraftig 

1. Sòme tikjest ljóte rèke ó' si å vère úlílège. Dei tvei brǿan róke ó' sikkå det fælaste da kunna.
2. Da sunge så mykji da róke ó' sikkå.

gjere om ein handel eller avtale
Sjå også reke.

Å gjipte seg æ 'kji hestebýti, an kan 'kji rèke opp'tte om dèr æ lýti (stev).

verte tjukkare
Sjå også reke.

tappe bjørkesaft frå bjørk
Sjå også renne, birkji og birkje (V).

Èg å Gófa vår' mang a gong hítat bjørkó å rende birkji.

lengdesprang med tillaup

hoppe tresteg

Eg æ gó'e i renni å tvau stig.

normal til sinns

Hæge kan 'kji vère rétt fata som 'u steller seg.

uttrykk bruka om at slåtteteigen vert slegen annekvart år

vanleg strikking utan vrangbord

Unde dei sauma vèlæ, æ det spita rétt å slétt.

graut laga av byggmjøl og vatn

samnamn på den mannlege setesdalsbunaden; bruka berre i fleirtal
Sjå også daleklæi, stakka og klæi.

Eg vi' have rétte klæí ti' kjørkjunn fysstedag jól.

verte betre, friskne til

Hèv' 'an rétta seg ette dei lange sjúkdómæ? Veiri hèv' rétta seg, så nò sjå mi ti' leite ette sauó.

uttrykk om at revetispa gøyr nokon i jord (einkvan skal døy)
Sjå også rève.

bruka om klyv som skrid av hesteryggen

dette ned

Kvinnúsi rei ivende i flaumæ.

ride på hest frå hus til hus (2. joledag, tidleg om morgonen; sverme, slåst og drikke)

Da rie om hús, aire jóledagjen, for fysste jóledagjen laut da halde sikkå heimi.

ri to personar på same hest

Å ríe tvímennt va' nóg inkji vani.

gli ut, losne

Det rei út a rås i Svåun.

uttrykk bruka om når sinnet kjem raskt i eit menneske

Sinni rei' 'å 'an.

verte rik på handel

Da ríka sikkå opp, nòkå ette kverrt.

bite på, verke på

Det rein alli 'å 'ó nòkå ting. Ko trú det må ti' for at det rín'e 'å hó?

skrape borken av tæger

Nò hèv' eg ripa tæga i heile dag, så nò æ eg gorrleid.

leggje eit risknippe inn i vreisten der det var for bratt så lasset kunne kome ut av kontroll

D'æ tryggare å ríse i vreisten 'ell at lassi skjýte ti' så at inkji hesten greier å halde det.

hogge greiner og leggje dei ned på myra slik at dei frys til (for å sikre at hesten ikkje søkk ned i myra når høyet skal køyrast heim om vinteren)

Høykjøyraran rísa mýran fysst da våre for blaute å hestan kunna søkkje í.

stå opp om morgonen
Sjå også ríse.

Dei gamle rise opp mæ sólinn. Eg ríse 'kji opp førr'ell eg tar'.

reise seg opp på bakbeina (mest nytta om hest, men også bruka om sykkel, moped osv)

Fysst Brúnen reis 'å endi, va' 'an antel villvónd'e ell' lívræd'e. Taddeiv reis 'å endi jamt å samt mæ dei spræke pédæ sí. D'æ ageleg fysst hestan ríse 'å endi.

stryke / tenne ei fyrstikke
Sjå også rite, og rite í a fýrstikke (V).

Du lýt rite av / 'å a fýrstikke så mi sjå ti' !

stryke / tenne ei fyrstikke
Sjå også rite, og rite av / å a fýrstikke (H).

Du lýt rite í a fýrstikke så mi sjå ti' !

merkje seg ut i høve til dei andre; bruka både positivt og negativt
Sjå også rite,

Det æ 'kji adde som tikje gama å rite seg út.

samle mose på myr

Ska' an ríve mòsi ti' a timra hús, lýt mòsen vèr' lang'e å rein'e. Nò hav' mi rive mòsi ti' dei nýe búinn åkkå.

rive opp skinnet på sida av neglane

Fysst an ríve né' i kvikjen, vare det a andære.

arbeide fort og hardt

"gamble", satse stort (med pengar; men det går gale og med tap)

dra tæger (røter) opp av jorda

Ette da ha' rive tæga, så skrapa da âv borkjen så da våre færige ti' å sveipe, du vi' seie, a uddekorg.

spreie høyet som ligg i såter jamt utover marka for å turke det på bakken

'An måtte ríve útive såtehøytti så fórt det va' dogglaust.

verte att, verte til overs
Sjå også rjóte og rjóte av skjepti

Det raut av nòkå for mèg au.

1. losne av skaftet, sleppe taket (uttrykket er ubunden dativ)
2. vere uheldig, verte dårleg stelt
("av skjepti" er ubunden dativ)
Somme seier "rjóte ó' skjepti").
Sjå også rjóte og rjóte av.

1. Øksí raut av skjepti mæ' 'an hoggje vé'e, men 'u trefte 'an inkji.
2. Vilborg raut 'kji av skjepti då 'u tók 'an Lidvår.

kome nokre regndropar
Sjå også rjóte.

Det raut ó' nåkå líti i ettenónæ, men det vætte inkji.

bruka om når fisken fell av fiskekroken og får att fridomen
(ongli er ubunden dativ)
Sjå også rjóte.

Det æ så lausbeitt i dag, at da rjóte barre ó' ongli.

setje i gong med noko på ein ukontrollert måte utan omtanke

snuble og stupe framlengs
("'å hovdi" er ubunden dativ)
Sjå også rjóte og hòvúd.

'U snåva i enn stein'e å raut 'å hovdi.

byrje å slåst, starte slåsskamp

Tór å Bjørgúv ruke ihóp, å slógest så fillun fuke.

1. gjere noko brått (utan å tenkje seg om)
2. setje i gong brått
3. setje i (brått, med ord)
Sjå også rjúke.

1. 'An rauk ti' førr'ell 'an ha' tenkt seg om.
2. Sku mi kji líkegodt rjúke ti', nò som mi æ útkvíld'e.
3. Gunne rauk ti, å va' vónd: "Detta ha' du inkji sillt sagt!"

1. gå laus på
2. gå til åtak på

1. Mi ljóte rjúke 'å ifrå morgónæ sku mi røkkje detta på an dag'e.
2. Hakji rauk 'å 'an Snæri, å sló 'an mest'e i hèl.

vere raus
Sjå også róm'e.

Mót dei fatikke ha' 'an jamt róme henda.

rundt forbi, rundt omkring, "heile ringen rundt"

´Nò hèv' eg leita ròn ikring, men eg kan inkji finn' att'e den gói níven min.

dekke seg godt til (med klede)

Fysst da våre i høyskóg, i snjóføykje, då måtte høyskógsmennan rúe sikkå ti'.

"ser meir ut enn det er"

Det rúar så ti' fór fysst der æ mykji funn'e. Det rúar så, avdí det ligg'e så skrovli. Det rúar så ti', men sò æ det så syvt å take av.

ha på seg fleire lag med klede så ein vert "rund"
Sjå også ruffe og ruffen.

Da ruffa sikkå ti' som da ha' sillt ti' Nórdpólæ.

stor og kraftig kar

Stein æ rugge kar'e, men spræk'e æ 'an inkji.

"pakke seg inn" i sengeklede

vagge seg

kast i kast

Fyddebassen datt rult om rult néd bakkjen. 'U snåva i a túve så det kasta 'enni rult om rult.

byrje å røre på seg etter å ha sove

gåvmild, rundhanda

Kjètil va' allstǿtt så rund'e av hondinn fysst 'an hjelpte fókk.

sammale mjøl

Dèt sammalne mjø̀li va' mei' rundmali, å då varte det sjella klumpa i grautæ.

rundt midja

Birgjitt va' så smòl rundt midtum.

røre på, forandre (t.d. slik at eit steingjerde byrjar å rase ut)
Sjå også rupl'e.

Di mòge inkji ruple mæ desse múræ eg gjåre for enn mannsaldr'e sía.

1. støkkje, skvette unna
2. verte uroleg

1. 'An rykte si alli kòs da båre sikkå.
2. Du tar alli rykkje di, for bussen kjæm'e alli ennå på a bil. Eg tar alli rykkje mi for å vare for sein'e, for eg hève vekkjari.

rive opp mose

engsteleg
Sjå også ræd'e.

An må 'kji vère ræd'e av si ska' an hoppe i fallskjerm'e.

1. sparsam med
2. engsteleg for
3. passar godt på
Sjå også ræd'e.

1. "Du æ 'kji ræd for vatnæ", sa Pål, 'an tótte Anne ha' sóe filli kaffé.
2. Eg æ så ræd'e for 'ó Òlâv, si' 'an inkji hèv' kåme heim'tt'e ennå.
3. Svein va' så ræd'e for dei nýe bílæ at 'an tór' alli brúk' 'an.

uroe seg

'An ræda seg at da alli funne heim'tt'e.

klemme ut innhaldet i tunntarmen (på sau; ved slakting)

An lýt ræpe gånin godt fyrr'ell an skjýler da.

1. utrydde
2. tøme eit rom eller hus

1. Tæringjí rudde út húsi.
2. Nò hèv' eg plent rudt út av húsæ ette at eg selde det.

nå att

Mi rukke alli attí jentun som våre fyr' åkkå; da våre for spræke å tóke út.

uttrykk i samband med gangardansen

Uttrykkji "å røkkje hasi" varte inkji barre tala om fysst det galdt gangardansen, det va' au a tevling for gama, om kvæ som kunna halde út lengst'e.

nå (få tak i)

Eg røkk'e alli í dei sǿteplí som hange så hågt.

rekkje opp moskar av eit spøta kledeplagg
Sjå også røkkje.

'U røkkte opp spiti sitt, for leistan vurte for små.

1. reise seg opp frå ei bøygd stilling
2. strekkje seg oppover (om eldtungene)

1. Eg va' så íhuga mæ arbeiæ at eg røkkte meg alli heile øyktí.
Arbeier an tvíkruppen, lýt an røkkje seg av å ti'.
2. Lògjen lýt få røkkje seg.

spenne ut med bakføtene
Sjå også røkkje.

Hesten røkte spanni.

røre og snu kornet på padane i badstoga når ein turka det

Itt an turkar konni i basstògunn, lýt an nò å då rǿre 'å så alt turkar jamt.

prøve om isen er sterk nok til å gå eller køyre på.
Sjå også røyne.

An lýt allstǿtt røyne ísen itt an æ úsikker. An lýt allstǿtt røyne ísen fyrr'ell an kjøyrer út'å.

1. kaste stein i røys når ein dyrka ny jord (så køyrde ein bort steinen om vinteren)
2. leggje opp dyrkingsstein i røys

1. Fysst an røysa steinen, va' det viktig å leggj' 'an på an grei'e måti, å på an grei'e plass'e dèr 'an va' létt'e å få tak í å inkji fraus ti'.
2. An kunna røyse steinen opp som a borg, å hauge det opp innafyri.

spreie opp den lause oppløgde jorda for å få opp alle potetene

Mi våre mange i fòrinn å ha' kverrsin teig'e fysst mi røytte opp eplí mæ eplerèke.

uteleik; mykje bruka før

Fysst an røytte pinn, va' der tvau lòg, eitt úti, å eitt inni.

kaste opp potetene med ein spesiell spade i potetonna (ein bruka hest og plog og pløgde opp ei øyefòr og ei eplefòr for kvar potetdrill)

I epl'onninn laut an vèr' mange, å kvær røytte på sin teig'e.

å få til å rotne

Yfsedrypi hèv' létt for å røyte út syddí itt múren æ låg'e.

uvyrden veremåte

'An ha' slig a røyti lag, mange ville alli hav' nåkå mæ 'an å gjère.

gjere som ein vil (vere fri)

Æ an vaksen, lýt an få rå si.

lett, enkelt

D'æ rå' ti' vèr' stór'e i kjeptæ fysst an inkji tar' gjère det. D'æ rå' ti' vère gó'e av annas.