Bakgrunn
Tida etter den andre verdskrigen har vore ei uroleg tid her i landet med meir samkvem, folkeflyttingar i samband med industrialisering, utdaning o.l., og dermed ei sentralisering i dei ulike fylka eller regionane. Desse regionale kraftsentra har i sin tur truleg hatt ein stor påverknad på talemålsutviklinga i dei områda som soknar til desse fylkes-/regionsentra.
Setesdal og setesdalsmålet har heller ikkje vore upåverka av denne samfunnsomveltinga. Hovudoppgåva til Birgit Attestog "Jeg er setesdøl, jeg" syner at denne utviklinga på det språklege området har kome skræmande langt. Som det kjem fram der er det i grenseområda, dvs. i ytre og øvre delen av Setesdal at denne endringa har kome lengst. Men også i kjerneområdet i Setesdal, i Hylestad og Valle, er ei dialektendring på gang. Sjølv om lydverk og delvis grammatikk er intakt, merkar ein at dei yngre er usikre og i ferd med t.d. å sløyfe fleirtalsforma på verb (t.d. eg gjekk, me gjinge), den etterhengde e’en/svarabhaktivokalen (t.d. bil for bil’e, men nyttar framleis ein diftongisert "i"), bruk av dativ (seier no ofte føto i dativ fleirtal og ikkje foto) og ikkje minst er ein stor del av den særmerkte ordskatten/ordtilfanget i ferd med å gå i gløymeboka.
Organisering
Nokre eldsjeler i Valle mållag skjøna etter kvart at skulle noko gjerast for å redde denne språkskatten måtte ein handle svint. Dei hadde sett at andre målføre hadde fått sine ordbøker, og tenkte vel i same retning her. Ofte er desse ordbøkene einmannsverk, i Valle mållag meinte ein at det burde vere eit "kollektivt" tiltak og baud inn folk ein visste sat inne med mykje kunnskap om dialekten, og som var viljuge til å ofre noko av fritida til dette viktige arbeidet.
Fyrste samlinga var hausten 2002, og seinare kvar 14. dag. Sidan denne tid har gruppa vore i sving, frå september til mai kvart år.
Etter kvart kom ein fram til at ein hadde ei gruppe, storgruppa, som samlast annankvar onsdag, og ei mindre gruppe "styringsgruppa" på 4 personar som møttest onsdagen i mellom. Dei skulle styre prosjektet, dvs. korrekturlese orda, svare på spørsmål, drøfte uklåre ting med storgruppa, take i mot nye ord og elles fronte prosjektet i høve til t.d. presse og utdanings-og forskingsinstitusjonar. I storgruppa har frammøtet vore imponerande stabilt. I alt 17 personar i alderen frå 35 til 88 år har vore med i lengre og stuttare periodar. Framleis er 2/3 av desse aktive.
Nokre utfordringar
Korleis denne ordsamlinga skulle formidlast til ålmenta vart diskutert inngåande. Det var dei som meinte at sluttproduktet burde vere ei ordbok, andre og særleg dei yngre, ville heller satse på det nye mediet, internett. Der kunne ein lettare møte ei viktig målgruppe, ungdomen. Dessutan kunne ein stadig supplere med nye ord, korrigere evt. feil, få innspel frå andre, leggje inn lyd-og biletfilar, gjennom døme syne korleis orda vart uttala, nytta, bøygde osb.
Med andre ord ei meir komplett ordsamling enn noko ordbok kan verte. Ville ein plent ha ei ordbok kunne ein nytte ordsamlinga på nettet som grunnlag.
Talemålsgruppa var så heldig å kome i kontakt med ein utflytta, datakunnig setesdøl, som dessutan er svært interessert i og har mykje kunnskap om dialekten i kommunen.
Vedkomande har laga eit eige dataprogram for denne ordsamlinga som me har vorte meir og meir glade i - og imponera over, og som har fått mange lovord frå utanforståande språkkunnige.
Omfang
Det har vore eit tilbakevendande spørsmål om kva for ord som skal med i ei slik ordsamling. Ein er klår over at mange av orda som me reknar som dialektord er å finne t.d. i den store nynorskordboka, og det ville lett kunne verte ei noko utvatna ordsamling dersom ein ikkje har det nokolunde klårt føre seg kva ord ein ville ha med. Talemålsgruppa har ei liste med kjennemerke eller kriterium som ein har prøvt å nytte som rettesnor. Kan her nemne:
- Ord som skil seg ut frå vanleg nynorsk i skrivemåte, uttale, bruk og/eller tyding.
- Ord som har fleire bøyingsformer som skil seg frå nynorsk (unnateke substantiv som alltid har dativformer i talemålet).
- Ord som har peikarar til eitt eller fleire dialektord endå om ikkje sjølve ordet kan reknast som dialektord.
- Verb som styrer dativ.
- Substantiv der talemålet har eit anna kjønn enn på nynorsk.
Korleis skal orda skrivast?
Ingen av deltakarane i talemålsgruppa er spesialistar innanfor språkvitskapen, så det var ein lengre diskusjon, prøving og feiling med tanke på korleis ein skulle få fram det særmerkte lydverket i talemålet. Setesdalsmålet er kjent for tviljodane eller diftongisering av dei fleste av vokalane. Nokre av vokalane kan uttalast på opptil 3 ulike måtar. Språkforskarane rår over ei stor mengde med ulike symbol for å få til ei presis attgjeving av eit uttala ord. Dette ville nok føre til ei stor avskaling av moglege brukarar av internettsida, så ein har valt eit enklare system ned apostrofar og aksentar. Dette kan ein slå opp i på nettsida og finne ut av. Elles så er målet at alle orda skal ha sin lydfil med døme, slik at ein kan få den rette uttalen og bruken av orda.
Status i dag
Internettsida www.vallemal.no vart offisielt opna hausten 2005. Det er Valle mållag som står som driftar av internettsida, som har opphavsretten til innhaldet og styrer prosjektet økonomisk.
Ordsamlinga er i dag på over 6000 ord - og det kjem stadig nye ord til. Ikkje alle orda er korrekturlesne enno, har lydfilar eller bilete. Alt dette er eit tidkrevjande arbeid som nok vil take fleire år å fullføre, men arbeidet går trutt framover. Interessa for tiltaket har vore stor. I vår var det registrert over 500.000 søk på nettstaden, det kjem stadig nye innspel, kommentarar og korrigeringar. Flaskehalsen er i dag å få lagt inn alle dei nye orda, så styringsgruppa er på søk etter skrivekunnige folk som vil gjere ein dugnadsinnsats. Alt arbeidet med innsamlinga har vore gjort utan vederlag av noko slag.
Olav T. Åkre