Ordliste

egg (på kniv, ljå m.m.)
Sjå også det andre substantivet egg.

An må 'kji støyte for mykji at eggjinn fysst an slípar. Der æ a harleg skorp egg på desse nívæ.

egg
Sjå også det andre substantivet egg.

Hǿnâ æ klukk å ligg'e på dei sjau eggjó sí'. Eggjí våre stóre å véne.

agn
Sjå også verbet egne og ongóli.

Fiskjen tók í førr'ell egnâ ha' sukkje néd'å botnen.

bryne som vart laga i steinbrota i Eidsborg i Telemark heilt frå vikingtida til fram på midten av 1900-talet

Eidsborgbrýní våre nóg dei vanlègaste av brýnó som vorte brúka hèra i dalæ.

eid (bannord)

Gunnår fǿre néd mjåkkbyttâ, å la ti' mæ nåkå stygge ei'i.

eigar (den som eig tingen)

Kvæ æ eigarsmann'e ti' desse pungjæ som eg fann hít'å vègjæ?

eigedom (helst bruka om heieområde)

Eg hèv' inkji sétt reissdýr i åkkås eigni i haust.

eigar (person som eig td jord eller anna som vert bruka; td bruka av andre folk enn eigaren)

Eigna'smannen æ inkji heimi i dag, men du kan få tale mæ han som slær hèra. Det var' vandt finne eigna'smannen å' desse nívæ som eg fann innmæ vègjen.

person som har mist ei hand

'An æ fæl'e ti' greie seg, om 'an æ ei'hendingji.

feisel som ein brukar med ei hand

Da brúka eihondsfeisselen itt da bòra ti' míning eisemadde.

mann som er så sterk at han "greier med ei hand" det andre må bruke båe hendene til

Eihondskaran ska' an passe seg fyri.

trebåt, som ikkje har flat botn
Sjå også pråm'e og eikjestó.

A eikje gjeng'e djúpare i vatnæ 'ell an pråm'e.

båtplass ved elv eller vatn
Sjå også eikje og stó.

An æ nøydd'e ti' have eikjestó, hellis kan båten rèke av ell' var' øyelagd'e.

lita molte med eitt "korn"

D'æ 'kji mykji værdt í å plukke eikjynnu heile dagjen!

glohaug, raudglødande glør
Sjå også ellmørje, glǿse og glósjǿre.

Der va' a fæl eimørje då jónsokbåli ha' brunne néd.

oppkok av einerbar til reingjering av trekoppar
Somme seier "bak".

Nòkå av di fysste an laut gjère fysst an kåm 'å støyli, va' å sjóe einérbak.

1. einerbusk
2. person som er oppfarande og vert fort sinna; vert fort roleg att

1. Snjóren klabba så unde skjí at 'u nika da reine på nokå einérbuska.
2. Tórleiv frisar opp som enn einérbuskji.

einer

Det lýt vère stór'e einér'e ska' an finne góe króknèv. Einéran vakse kalleg seint, da æ sei'vaksne.

avkok av einer; bruka berre i eintal
Sjå også lòg'e.

Ti' å två trékoppa æ einérlòg'e det beste. Einérlògjen drukke da au som a slags midisín.

Einar

Einår va' rudkallen i Ríkjæ. 

einhandsfeisel

Ei'pikkaran vorte brúka ti' bòre mínehòl mæ, itt an inkji ha' nòken ti' halde bòræ.

eir (på kopar, messing o.l.; bruka berre i eintal)
Sjå også eirke.

Kasla av kåpår'e med eirk på må an alli brúke ti' mat'e, an kan vare forgjifta.

1. rund jernomn med ringar eller takke oppå
2. fast eldstad ute, mura av stein
3. steinar lagde rundt elden ute i terrenget
Sjå også eisering'e, spuns og omn'e.

1. Anne sat innmæ eisâ å rǿre i grautegrýtunn.
2. Mamme tykka prím i eisunn på støylæ.
3. Det va' godt å hav' eise så inkji ellen fekk spreie si.

stokk framme i grua for å halde glørne på plass (og halde varmen vedlike)

Eg trúr eg lýt býte út eisebranden, 'an æ mest'e barre kòl nò.

omnsringane på eisâ
Sjå også spuns og eise.

Då 'an la på den minsti eiseringjen, brende 'an seg.

1. stein ved eisa til å sitje på eller til å setje gryta på
2. stein som eisâ er mura av

1. Det æ greitt å have an flat'e eisestein'e ti' å setje grýtâ på.
2. Eisesteinan måtte inkji vèr' for runde, sill' eisâ var' standandi.

trestong over eisa (til å hengje gryta i, utanfor stølsbua)

Eisetrétti laut vère av enn har'e tréslag'e.

knivslire
Sjå også eiskjeinív'e og nív'e.

Eiskjeií æ ti' å have níven í. Ånund ha' an eiskjeinív'e mæ vént útskòrí eiskjei.

tollekniv
Sjå også eiskjei og nív'e.

Itt an ska' ti' heis, lýt an allstǿtt have eiskjeinív'e mæ si.

"stempel" til å lage mønster på knivslirer

Aslag ha' så gó' a eiskjeitrykkje.

ein liten kopp med øl som ein drakk av før ein bar likkista ut av heimen 

Det va' barre ein mann'e som drakk av ei'skjilskoppæ.

eitle, lymfekjertel

Eislan lýt an skjère út av slaktæ.

testiklar

Det æ vóndt vare spend'e i eista.

einstape (bregne av sisselrotfamilien)

An må 'kji prǿve å ríve opp eistapan, då kan an skjère seg stygt.

testikkel

Itt mi slakte saui ell' lomb så grave mi néd eisteballan, vemban å hovdeflåttan.

testikkel

Eistan vorte kattemat'e itt da slakta.

1. einefødt avkom av dyr eller menneske
2 einsleg person, original, særling

1. Mi vi' helst'e inkji få for mange ei'stǿinga unda sauó. Gunnår va' ei'stǿingji, da finge barre det båni, Torbjørg å Svein.
2. Ei'stǿingan vare jamnast'e gangandi eisemadde.

beinbit som har verkt ut frå ein skade

Det tèk'e tí' førr'ell eiterbein kjæm'e út ó' kroppæ.

eitle, lymfekjertel

Førr'ell an brær tåg av slakta dýr lýt an take út eitilan.

brodd på bier og kvefs

Eitrebrodden vare hangandi etti på den som vare stungjen.

ormetunge

Eitrepinnen æ kløyvd'e fremstí, så då varte det tvau merkji itt da hoggji; trúdde mange førr' i tí'inn.

enkje
Sjå også ekkjemann'e og haugstadd'e.

Førr'e va' det fleire unge ekkju 'ell nò.

enkjemann
Sjå også ekkje og haugstadd'e.

Lavrans varte ekkjemann'e tí'leg, då kånâ dǿe i bånseng.

oppøsing, affekt; bruka berre i eintal
Bruka i uttrykket i eksi.

eksem
Mange seier "eksém".

Gunne hèv' eksím å lýt brúke hanska itt 'u tvær koppan.

militærteneste (vert berre bruka i eintal)

Órdi "eksís'e" hèv' vòr' líti brúka ette kríi.

millitærleir

Den néraste eksísmóen for åkkå i Sætisdal va' Gjimlemóen, nédmæ Býn.

1. verdsetjing (i abstrakt tyding)
2. taksering

1. Fókk kunn' have så úlíke eksméringa.
2. Eksméringjí av brúkjæ æ visst inkji færig ennå.

eit drag av likskap på utsjånad og oppførsel mellom ektefolk; bruka berre i eintal

Ektesvipi fær an vel barre fysst an hève vòre i hóp nòkå lengji? Det æ så rart mæ dei ektesvipâ, der æ kansi nòkå í det?

regnbye
Sjå også ´élgar'e og éleveir.

Det kåm a él plent då mi sille ti' høye.

regnbyger, ustabilt ver Sjå også él og élgar'e.

Fysst det va' éleveir, så va' der inkji anna å gjère 'ell å hesje.

tett regn- / snøbye
Sjå også él og éleveir.

Om hausti kåme élgaran plent i eitt.

elg

Elgjin tóke út då da finge veiri av åkkå.

Eli

Èlí kjøyre skóteren, å ungan såte att'å.

eld; bruka berre i eintal
Sjå også elle.

An lýt lære ungan at da ljóte passe sikkå for ell'e.

lauseld

Ellebrannen var' kallegast'e fysst d'æ fæl'e vind'e.

oskefjom

Fysst an eller úti, kan an tídt sjå ellfjómí fjúke.

skinnpung med utstyr til å gjere opp eld med (flint, elljinn og njósk)

Fær an 'kji låne ell'e av aire, lyt an have ellfýrtaske ti' gjèr 'å mæ.

pung til å ha opptenningsverkty i (knusk, flint og eldjern)

Ellfǿrtaskâ va' jamnast'e av skjinn.

sterk varme som slår imot ein (frå bål eller brann)

Då húsí i Nórdstog brunne, kåm der an harlèg'e ellgjøys'e då tòkâ datt néd.

jern bruka til å slå på flintesteinen (for å få gnist til å gjere opp eld)

Elljinni sér út som an avlang'e krulli.

Jernkrakk til å setje gryta / kasserollen på. Jernkrakken står i åren eller eisâ ute, og ein elder under og rundt denne. Gryta / kasserollen står då støtt, sjølv om veden brenn opp.

Ellkrakkan kunn' have trí ell' fíre fǿta.

gjeiterams

Ellmjåkk vare au kadda brannblóm'e, si 'u jamt kjæm'e fródigt på branntúpti.

glohaug, raudglødande glør
Mange seier "ellmyrje"
Sjå ogå eimørje, glǿse og glósjǿre.

Jónsokbåli hèv' brunne opp, der æ barre ellmørje etti.

reiskap / spade til å ta oska ut or omnen med
Sjå også glóskòre.

Eg tók út oskâ mæ ellskòrunn mí.

ljos frå ei flamme (frå bål, peis, brann e.l.)

Tóne å Haddvår såte å låse leksun i ellsljósæ.

flamme frå td bål

Ellslògan ifrå húsebrannæ slóge himmelhågt.

glør som er att i oska (så ein slepp å gjère 'å att)
Sjå også ell'e og elle.

'Er æ etti a lítí ellsmoir i omnæ endå om mi hav' vòre úti nåkå tíma.

verknad av 1 full vedomn

Lidvår la 'kji n'í kå eitt ellsmæli, men 'an tótte det varte varmt nóg i stògunn.

trerestar som enno gløder, halvbrend ved
Sjå også snårt'e og snårte.

Det spratt nåkå ellsnårta frå omnæ å fram 'å tili då 'u la inn'ttí.

merke etter eit bål utandørs

Mi såge ellstaden dèr jaktaran ha' gjårt 'å, å sóe sikkå kaffé.

eldhus; frittståande bygning; nytta til baking, slakting og vasking. (Nokre bruka også eldhuset som verestad om sommaren. Var ofte plassert noko ifrå andre bygningar p.g.a. brannfaren)

Dei som ha ell'ús flutte jamt inn dèr om sommåri.

elveblest (hudsjukdom)

Sigríd fekk elvegust'e i fjår, 'u kleia fælt å fekk vónde blému.

steinlav (ein kunne brenne steinlavet, og røyken skulle hjelpe mot elveblest)

Fókk trúdde at fysst an blés røykjen av elvenævrinn mót hú'inn, så sill' det hjelpe.

1. enden av tjukktarmen, bruka til kurvepylser (lyt skrapast innvendig).
2. blindtarmen

1. Det vare a grei kurvepýsse av endekópæ.
2. Såvi varte nøydd'e ti' take endekópen.

1. enden av ei grenselinje mot vassdrag og mot høghei
2. døden, livets ende

1. D'æ mest'e trúleg at endestaven i a býtelíne va' enn stein'e.
2. "Ja, ja så laut de vare endestaven hass detta", sa 'u om han som kjøyre seg ihèl.

England (eldre seiemåte)

Mange tikje gama å farte rundt i Engeland.

engkall

Fysst engjekadden raslar, ljóte mi slå. "Fysst engjekadden skraslar va' det tí' for å slå", sa dei gamle.

engel

Der æ måla an engjili 'punde tòkunn i kjørkjunn.

engelskmann

Svein arbeidde i hóp mæ mange engjilsmenna på a plattform i Nórdsjǿæ.

elende; bruka berre i eintal

Det va' enn enkedóm'e å sjå det sjúke kjéi.

potetbinge
Sjå også braubingji og bingji.

Eplebingjen va' plent fudd'e då da ha' bòre inn eplí om hausti.

potetblom

Fysst an sér epleblómen så fèr'e det ti' vare småepli i jórdinn.

flatbraud baka med noko potet i deigen

Eplebraui va' mjúkare å nòkå tykkare 'ell vanleg brau.

skal av koka poteter
Sjå også flus, flysje og epli.

'An fluste sóne epli å gav epleflusi ti' kjý.

potetdrill (rada der potetene er sette i åkeren)
Sjå også fòr.

Dú lýt gange atti eplefòrinn mæ a ríve å grave attive dei eplí som inkji æ dytte!

settepotet

D'æ best'e mæ håvstóre epli ti' eplefræ.

haustferie ("potetferie")

Ungan finge frí frå skúlâ fysst det va' eplefæri om hausti, for då trong an mange henda.

potetgraut; bruka berre i eintal
Sjå også stampegraut'e.

Det varte jamt eplegraut'e om hausti.

heimesmidd og smalt grev med "hamarnakke" (skulle vere spesielt skånsamt for potetene)

Hèv' du sétt eplegrèvi mitt, dèt som Gamle-Gófa hèv' gjårt?

potetkake, noko tykkare enn lompe

Eplekakun vorte steikte på takke.

kjellarrom der ein lagrar poteter
Sjå også bakstrekjeddari, kjeddari, kjeddarlæm'e og kjeddartropp.

I Sýga' ha' da så gó'e an eplekjeddari.

komle av potet og mjøl

A eplekomle æ mest'e som a kompe, men der æ inkji kjø̀t inní.

kvern laga av tre (til å male koka poteter med)

Eg heve tvæ gamle eplekvinna.

potetmjøl

Eg brúkar eplemjø̀l ti' å gjère fruktgrauten stív'e.

Poteta som vart sett i åkeren om våren, og som er "frøet" til dei nye potetene. Når ein tek opp dei nye potetene, finn ein ofte "eplemoirí" att som ein geléklump.

Eplemoirí hèv' mange avkåm. Det hendte at ungan kastast mæ eplemoiri, itt da tóke opp eplí.

kjensle av krampe i bryst og mellomgolv når ein et poteter fort og utan å tyggje skikkeleg

Di ljóte tyggje godt å lengji, bonn, så di inkji få eplenúten!

potetdrill

Eplerendan gjinge i hogglykkju.

kløyvd potet (skadd av plog eller spade under opptak av poteter)

Epleskjǿvun kan an inkji brúke ti' anna 'ell dýremat'e.

potetskrell

Epleskuli ha' da n'i sutrebyttâ.

vatnet / krafta som det er koka poteter i; bruka berre i eintal
Sjå også só'.

Eplesó'i gjèv' eg ti' búskapæ i hóp mæ mjø̀l å anna godt.

potetstamp, reiskap til å stampe potetgraut

spesielt tykk potetkake
Sjå også epli og stump'e.

Eplestumpen vart'e langsteikt'e i stumperómæ.

potetonn

I dei gamledags epletakingjinn finge mest'e adde vóndt i ryggjen av å stande å røyte på, heile dagan.

potetgras

Mi gjinge tvíkrupne å skåre eplevís'e mæ sigd'e å kasta 'an i hauga.

potet
Somme seier "jórdepli", men då mest som stadfesting på at ein ikkje talar om sǿtepli.
Sjå også sǿtepli.

Sóne epli høyre ti' nó'smatæ.

potetonn

Skúleungan finge frí i epl'onninn, å laut hjelpe ti'.

potetåker

Epl'åkran have mest'e kåme bort, så no kaupe mi eplí sjå handelsmonnó.

arr, merke etter sår i huda

Eg hèv' a èr på leiesvein; eg skar meg mæ nív'e då eg va' enn líten gútepøyk'e.

merke etter stor sårskade

Pål fekk slig a èremerkji i fótæ då 'an ha' vòr' úheldig'e mæ motórsagjinn.

erm

Saumar an a stakkskjorte, lýt an rykkje i ermó. Ermin sku' vère så lange at gluggjí røkkje néât njótró.

kile eller trekant under ermet på td skjorte
Sjå også lask

Skjorta varte rómsåm å lagelèg fysst an felte inn a ermelask.

mansjettknappar (til bunadskjorte eller finskjorte)

Ti' ermenappa brúka da jamt koltrenappa som da sette ihóp mæ an ring'e.

opning mellom bol og erme (i skjorte eller liknande)

sylvkjede som er laga av små ringar som er runde på utsida og flate på innsida

Da brúka ertebond i klokkelekkjó å i svikló.

erteskolm

Ertepesjun kan an ète som da æ, fyrr'ell da hav' mognast. Ertepesjun æ góe å maule.

jerv

'An èt'e som an erv'e.

part av arv

Førr' i tíinn va' erveluten for jentu ein tréipart'e, å erveluten for gúta va' tvei tréiparta.

arving
Sjå også erve.

Ervingan býtte sikkå alt.

Esaias

I Valle va' det an prest'e som varte kadda Esjas.

kopp som flaut i ølbollen ved td gravferd eller bryllaup (Bruka til å fylle i "individuelle" koppar og krus med. Ordet er truleg ei stytting av ei'skjilskopp'e).

Eskjekoppen 'ass Salmund ha' nåkå véne útskjèringa.

storetar

Det æ verre vèr' gjipt'e mæ an ètari 'ell an drikkari, sa sòme, for stundom va' maten dýrare 'ell brennevíni.

krubbe (der ein legg høyet / maten til husdyra)

Hesten stó' mæ hòvúæ n'i ètunn å kjamsla å åt så gósleg.

bestikk (kniv, skei og gaffel)

An tar 'kji have så mange ètegogni for å ète graut'e.

tørstedrikk som ein får ved å sile vatn gjennom sadden

Ettelagan humla da, men da vorte' inkji só'ne å inkji sette gong 'å.

ettermiddag
Sjå også nón og fyrenón.

Ragnill tala mæ sjave seg: "Så sei' fókk at eg æ så gåmó, å så tikj' eg 'kji det hèv' vòri kå som a ettenón".

tek lang tid

D'æ a ettesèt å reiske bèr som æ blanda mæ skógsrusk.

1. dei to siste av dei fire linene i eit stev
2. dyr som ikkje fylgjer hopen (td sau, ku, geit)
Sjå også fyresleng'e.

1. Fyreslengjen din æ helst'e grei'e, men etteslengjen lýt du forandre nòkå på.
2. Mi ha' nåkå stóre bonn som sille take etteslengjen då mi reiste på heií mæ sauó.

veg som er noko høgare oppe i landskapet

Evrivègjen æ helst'e bratt'e å hèv' fleire skarpe svingji.

Det som sit att av renninga i ein vev når ein har klypt ned den ferdige veven.

"Ko sku mi gjère mæ desse evsitjunn?", spúre Titta moi sí.

lite rom over full 2. etasje i eit hus (oppe i mønet)

På evstesjeltilæ æ der mykji rapi. I húsó mí æ der evsteskjeltil i dei eine endâ.

vodden som ligg øvst oppe i bakkane til ein gard

Evstevodden æ bratt'e å æ oppmæ skógjen.